Ez li nav erdan, dar û beran nizanim li çi digerîyam. Havîn bû, ro germ bû, dar û beran ber girtibû. Erd wekî ku ji germê şewitîbû, dar bê pel bûn, fêkîyên wan wisa zelût bûn. Dinya aram bû, wîstînî ji tiştekî nedihat, wekî dîmeneke fîlmekî ku hatibe sekinandin. Piştî qutbûnekê, ji xwara girik ve yekî gundîyê me hat. Bê tirs û pelesûrî got: “Xwe bide alî, komeke gamêşan ji wê ve tê, pê li te nekin!” Ez wekî dareke zirav a hişk çikîyayî bûm. Min serê xwe bilind kir, wekî dûrbîneke ku ji hev bikişe, ji hemû daran bilindtir bûm. Ji wê ve, li dûr, ji alîyê rojava ve, heta dinya hebû, heta çavên min ditefsiland, garaneke gamêşan û ajelên ji rastîya xwe pir mezintir û dirûvecêb bi êrişeke şerane dihatin. Qiloçên hinekan ji hesin bûn. Ez berepaş vegerîyam, hinekî tirs bi min re çêbû. Çivîkekê ji ser hêlîna xwe ya nizmik xwe avête pêşîya min. Yek du firên biçûk dan xwe û ji min lava kir ku çêlîkên wê jî bi xwe re bibim û xelas bikim, min got çêlîk gelek in û nikarim rahîjim wan, wekî ku destên min hişk bûbûn. Gava ez hatim vî alîyê girik da ku xwe ji êrişa ajelan biparêzim, min dît av bilind bûye û nêzî serê girik bûye. Minareyek di bin avê de kin dibû, çi nemabû bixeniqe lê tu kêferat nedikir, aram bû. Bêhna avê û ya dîrokê, pişkulên şil û avahîyên kevnar kete bêvila min. Min ji xwe re got, av ji kîjan çemî tê, çi zû bilind dibe? Tu dibêjî qey deryayek bi ser vî çemî ve bûye. Dilê min bi çêlîkên çûkan ve ma, ketim heyra xwe jî. Ev garana gamêşan dihat ser avê, an êriş dikir? Ji dûr ve pir mozkirî dixuya, kufekuf di gel hilmeke sor ji bêvila wan difûrîya. Toz û dûmana ku ji ber lingên wan radibû layî ewrekî çêdikir.
Ez hest dikim ku hîn li şûna xwe ya pêşî me, pêyên min wekî di qalib de bin yekere û çivîkê hîn jî dikire çîkeçîk. Ez qehirîm, wextê ku ez nikarim bimeşim û nikarim bifirim, ev çivîk çi ji min dixwaze. Lê ez, ez ê di bin siman de bimînim? Yan av ê bide serê girik û ez ê bixeniqim? Di jîyanê de çiqas ez ketime tengayîyê rêyeke xelasîyê -heta vê gavê- ji min re vebûye. Vê carê min meraq dikir di gel tirsa ji perçiqandinê, ji xeniqandinê ez ê çawa xelas bibim. Dengê siman bi şelqînîya avê re dihat, li nêz. Erd jî wekî ku dihejîya. Tişt çiqas zû diguherin. Çivîka ku dikir çîkeçîk vê carê deng jê nayê. Min nû tê derxist ku baskekî wê şikestiye û wekî kelaşekî giran baskê xwe li pey xwe dikişîne, bi kêlekê ve dimeşe fenanî kevjalan. Tirsek di çavên wê de hebû, lomekarî… Ji hawirdorê wê ji pişt keviran pazdeh bîst kevjalên li ser çîlaqan derketin. Pêşî wan baskê şikestî gez kir. Paşê li ser kelaşê wê bûn layî komikeke xiltan. Bêhna min teng bû, xîzîn ji qirika min dihat. Xwêdanê xwe di enîya min re berda. Ji reş de zîqînîyek hat, wekî ya derîyekî darî. Li milê çepê min derîyek bi qurmê dareke stûr ve dît. Yekî serê xwe di ber derî re derxistibû, gewdeyê wî di pişt dêrî de, nîvê kopalê wî dixuya, dîq dikir. Çawa çavên min li çavên wî yên girs aliqîn, kenekî sivik ê mizûrî kete ser rûdêna wî û bi dengekî ku min zor dibihîst got:
“Tu dikarî hişyar bibî.”
Wekî kêçekê derî ji navê winda bû, tiştekî di pişt de xuya nekir.
Mirov digihîje her derê Ji tu tiştî re dereg namîne lê Kezeb min bibexşîne Kekê Ahmet tu jî bibexşîne.
Heke stûxwar im ne ji daxwaza dilê min e Na qet ne ji vê ye Ax Kekê Ahmet delalê min Mirov dişibe warê xwe Dişibe ava xwe, axa xwe Masîyên ava xwe Kulîlkên axa xwe Meyla mijdar a çiya û pesarên xwe Dişibe rasta gewr a Konyayê Rasta sor a Entabê Dişibe ezmanê xwe ku ji hêstirên hêşîn e Dişibe behra xwe ku ji awirên pêlpêlî ye Dişibe xanîkan, kuçeyan, serê sikakan Ew qas dişibe ku Û dişibe hewşan (Dilê min hatiye guvaştin bi xelekeke bîran) Û peyvan (Yanî dişibe dan û standina neynikeke berîkan belkî) Û dişibe pirsîna navnîşanekê rojekê Dişibe rûdêneke xemgîn di kêlîka pirsa navnîşanekê de Dişibe birîna cambir, mevredkirina xerat Wisa pêxistina çixareyekê, vekirina gazozekê Dişibe mînîbûsên xwe, xanîkên li kevîya bajêr Kovana xwe, derewên xwe Bîrhatina wî bêdenî ye Birîna wî bîra wî ye Kêra wî hêstirên wî ne ku ziwa dike Tu nabişirî na, bişirîn Heke miletek bibişire bişirîn e Em çi qasî dişibin Tirkiyeyê Kekê Ahmet.
Te çawa qedeh hildida carê Enîşka te pesartî kûrsî -Berê min digot, pesartî ezmên- Li ser pakêta çixareya te nivîs, resim Resim: girtîgeh Resim: bêrîkirin Resim: ji berê Û birûyeke te hildayî Hezkirina te leze lez Dostanîya te germe germ Vêga ez didim ber bala xwe Ew qedeh mîna çêrekê ye di destê te de
Û çi ye Kekê Ahmet, eva em jê re dibêjin dem Carê em pevre Li îstasyonan digerîyan yeko yeko Hingî bêhna Meletîyê ji îstasyonan dihat Bêhna Nazilliyê Û her ku li ber baranê şil dibû posta Edirneyê Li ber barana hûrik a Stenbolê Wekî ku te ji jineke esmer hezkiribe li te dihat Tenê wê ji patîskaya hotîkirî Qirikdirêj Birûdirêj
Gava dev û rûyê min, destê min di xwînê de mayî ez di deriyê hewşê re derbasî ser ferşikên devê derî bûm diya min selate çêdikir. Min zanî, bêhna xiyarên kesk kesk, nazik ku gava xwê li wan tê kirin av bi wan dikeve, di nav xiştêniya derbeyên kêrê de li dora devê dêrî belav bûbû. Ez neçûm hundir, ba diya xwe. Min xwe bi ser kevirê birî yê di ber deriyê camşikestî de berda. Dev û rûyê min bi xwîna zeliqonkî germ bû, werimî bû, tevzînok dihatinê. Ez di xwînê de mabûm û ji mehan nîsan bû. Roja li ber ava ku bi çavekî min dikarî bibînim, çi nemabû di pişt leylaqên tarî re winda bibe. Ji hêrsa xwe nedigiriyam.
Jiyan rêyeke dirêj e. Di vê rê de gelek korerê hene ku rêwiyên dane ser vê rêyê hew dikarin jê vegerin. Di vê rêwîtîyê de bidestxistina mirazan gelekî kêm û zehmet e. Di têkçûnê de korerê, di tenêtîyê de, di evînê de, di hevaltî û dostaniyê de, li hemberî mirinê, di mezinbûnê de korerê her hene. Di her qadek û danekî jiyanê de korerêyek heye û kesê ku berê wî/wê neketibiyê nîne.
Ev kêlîk û demên têkçûnê kakilê Korerê’yê ne. Korerê li ser bingehekî melankolî lê ne melodramî hatiye lêkirin. Di Korerê’yê de digel çanda xwemalî, xwegihandina çîroka cîhanê jî wekî hewldaneke berbiçav toxmên xwe reşandine. Yanî şêweyê jiyana herêmî û pêjnên çandên dûr û berbelav hene ku ev hevkelijandin gelekî li bejna çîrokan hatiye. Şopên nîhîlîzma Beckett, fantaztîzma Borges, û hûrbijariya çîroknûsên tirk ên nifşê pêncihî di çîrokên Brahîm Ronîzêr de heye.
Korerê ji kêlîkên jiyana nûjen pêk tê, ji kêlîkên mirovên bêhnteg û bi tenê. Ji wêneyên jiyana civakî û ya takekesî. Ronîzêr, van kêlîkan, bêhtir jî van êşan carinan wekî wêneyekî rengîn carinan wekî wêneyekî reş û spî radixe ber çavan. Di vê rêwîtîyê de carinan guveguva bayê jiyana rasteqîn dibe melodiyek û tê guhê me û carinan jî der û dergehên asoyekî bêserûber li ber me vedibin. Asoyekî hêmayî…
Korerê ji du beşan pêk tê; beşa pêşî Korerê ji heft, beşa duyem Wêneçîrok jî ji duwazdeh çîrokan. Çîrokên di Korerê’yê de bi giştî kurt û sade ne, heta mirov dikare çîrokên di beşa Wêneçîrok’ê de mînîmal jî bihesibîne. Herweha kurtebêjî taybetiyeke sereke ya van çîrokan e. Mirov dikare bibêje ku çîrok ji zêdebariyan azade ne, tu zimangiranî û zimandirêjî di çîrokan de peyda nabe. Di vê pirtûkê de her sê stûnên bingehîn ên hûnerê bihev re tên avêtin; resenî, azadî, afirînerî.
Gava çîrokên Korerê’yê bi rêzê bên xwendin tama jiyaneke ji zaroktiyê heya pîrîtîyê hevgirtî, tama romanekê jî didin mirov.
Ewkên li ewkan ha –mirovên li kolanan min nabînin. Hekena bi rojan e azwerên min bi potîka min ve digerim. Esirkiyeke hêwî, yeke sergêjekî, jîndar. Ez di fetloneka kolanê de sekinîm. Hahaka erebe derbas dibin. Di camên wan de riwê min î helesor î hêrsok, derbas dibin. Ez tam sê caran di derbasoka peyayan re derbas bûm. Polîsê tirafîkê jî ez nedîtim. Ez ber bi wî qîriyam, “Lembe… Lembe!” Bêhna min fireh nebû qet. Hêrsa min di qevzên min de. Hêrsa min ji mêran re, ji mêran re, bêhtir ji wan re ye, ji wanên hijxwekirî, dîsa hijxwekirî. Artêşa xemsaran, nofo nofo derbas dibin, bi çakêtên yekpişkok, du pişkok, sê pişkok. Kêmek jî be hêviya min ji yên bêyî çakêt, bêyî krewat hebû, lê belê tenê nagerin ew -qelsemêr. Ez rast nehatim ha, rastî hinekan nehatim –Rast-bêm-jî, rast-ne-yêm-jî, em- di-çin nê-çîr-ê.
Ez hatim rawestgehê. Jinên xwedî zaro, jinên xwedî çente bê zaro, çenteyên bê jin, keçikên benîştcû, porkurên benîştcû tim disekinin. Sekina bi wan re. Baran bibariya, hatibûna şûştin ev rawestgeh. Du xwendekarên lîseyê li keviya peyarê rûniştine. Ew jî disekinin. Ez çûm cem wan. Bi liva destê xwe “Rê vekin!” min ji wan va. Wisa xweş di navbeyna wan de min cihê xwe xweş kir. Çavê wan çû nava serê wan, şaqiz man. Yekî got, “ewk” got,“otobûs” yê din got, “em nemeşin.” Bi herdu destên xwe bi hev re min riwê herdukan mist da. Ji yê li rastê re, “Riha te hişktir e,” min got, “Çima bi gûzanê traş nabî?” awirên herdukan jî li ser şimikên min qurimîbûn. Min pêçiyên piyên xwe lebitandin. Rabûn, bi bayê bezê dûr ketin. Min li kesên li rawestgehê nihêrt, çûbûn wî aliyê peyarê. Qey bi min re disekinîn, diwêrîn bisekinin? Otobûs bihata, min şanî wan bida. Otobûs hat û xwe da ber peyarêya WAN. Ez rabûm ser xwe, min dawa xwe li ba kir.
Ma ev bajar cihê serderkirina azwerên min bû. Ev bajar kolanek bi hat û çû bû. Hatin û çûna kesên ji herdu aliyan ve. Sê çar camekan, nizanim çend avahiyên nîvco û ji wan bêhtir navendên partiyan bû. Sûc hemû sûcê potîka min bû. Heke wisa xelek xelekî nebûbûya min ê azwerên xwe bi serçivka wan ve nealiqandibûna, min ê nikaribûya. Min xwest bibim stûneke nû ya troleybûsan, mekîneyeke rêçêker. Hingî wê binihêrtana. Wê xwe ranegirtana nenihêrin. Mecbûrê vê bûn. Debara wan li vê bû.
Ez di kolanekê ji herdu kolanên ku bajar pê dibû bajar re bi hewa ketim. Gava gihîştim serê gir bajêr ronahiyên xwe vêxistibûn. Me weke lihbokan lev mêzand.
Ha qezenca îro –qulika mezgelê- qezenca vê roja sergêjek û sernerm di binê piyê min de bû. Min li ber serê qulikê çok da. Azwerên xwe yeko yeko ji xelekên potîka xwe vekirin, di qulikên mezgelê de berdan xwarê. Tevlî qirêja bajêr bûn, ox xweş! Min got, “Ew qas.” Ew qas bû.
Tiştekî ecêb li min hatiye. Çavê min kesekî nabîne, ez naxwazim kesek li deriyê min bixe. Heta bi posteçiyên ku mirovên herî xwînşîrîn in li dinyayê… Ez ji taxa xwe gelekî memnûn im. Ez bêjim ev heft sal in jê derneketime, wê ne derew be. Tu dostê min jî nizane ez li kû me. Taxa ku dibêjim; ev heft sal in –ji xeynî serê sê mehan carekê ku dadikevim Bakırköyê, ji bo standina kirê- ez lê rûdinim, di nav sê çar kuçeyan de ye.
Taxa min ji sê kuçeyên hevterîb, kuçeyeke din a ku wan rast dibire, û yeke ku bi temamî ji wan serbixwe ya ku ez lê me –lê wisa kurt û teng e ku ne hêja ye mirov bêje kuçe- pêk tê. Li gor girîngiya wan min nimroya 1, 2, 3, 4 daye wan. Kuçeya min bê nimro ye. Dilê min qabil neda nimroyekê bidimê.
Di binê avahiya ku tê de rûdinim şîrfiroşek heye, li pêşberî wî du xerat. Tu caran îşê min bi xeratan çênebûye. Ez dimênim heyirî bê çawa debara xwe dikin. Heta êvaran di keft û leftekê de ne. Naxwe qey hemû kes ne weke min e: Erê lê, tam çil û heşt sal e îşê min bi xeratekî çênebûye. Ez şaş û metel dimînim ku li Stenbolê îşê hinekan bi xeratan çêdibe. Bi ser de jî kî zane bê ka çend xerat hene li vê devera ku jê re Stenbol dibêjin?
Sibehan çawa ku ez rabûm qista qehweyekê dikim. Ev qahwe pir û pak e, ji heft heşt maseyan pêk tê. Mirovên bêdeng tên û diçin. Ji xwe re li keviyekê bi bezîk, kaptıkaçtı[1] û kişikê dileyîzin. Xwediyên qehwê xanimeke bavcihû û Frenk in. Xanimeke ku qenciya wê têra dinyayekê dike. Çawa ku ez ketim qehweya wê:
-Bonjur madam, dibêjim.
-Bonjur mosyo, dibêje, komantalevu?
Bersiva hewce didimê. Ew, bi vê bersivê dilrihet nabe. Bi Fransewî gotinên herhal gelek xweş ji min re dike. Ez hinekan fêm dikim, hinekan nakim. Çiqas vıy[2] hewce be dibêjim, di navbera van vıy’an de ji bo tevlîhevî çênebe du no’yan bi cih dikim. Em wisa xweş li hev dikin. Rojnameyeke Fransewî dixe nav destê min. Ez jî li wêneyên tê de dinêrim, peyvên ku fêm nakim li deverekê dinivîsim, piştî ku çûm malê û min li ferhengê nihêrt fêm dikim, sibetirê gava têm û rojnameyê ji nû ve dixwînim, dibêjim “erriik”.
Madam dibêje:
-On kapûçîna?..
Ez pêşî dibêjim:
-Erê.
Paşê ji bo bibe Fransewî sesa’yekê pêve dikim. Madam gelekî kêfxweş dibe. Bi Elmanî dest pê dike bê çawa kapûçînaaya xwe çawa çêdike:
-…
Saet ber bi yazdehan bi kaşikê piçûk re hildiperikim, digihîjim riya tramvayê, li milê çepê difitilim, dikevim pirtûkxaneyekê. Li wir rojnameyeke wêneyî dikirim. Çawa ku ji pirtûkxaneyê derketim, di bin çengê min de rojname, berê xwe didim kuçeya me. Ox! Çawa bêhna min tê ber min ku ketim kuçeyê. Mirovên kuçeya me tiştekî din in; naşibin mirovên vê riya tramvayê. Ez ji mirovên vê riya tramvayê ditirsim.
Vê pêlê gelek caran dilê min naçe xwarinê. Li taxa me şorbepêjek heye. Mirovekî paqij e, şorbeya wî jî tamxweş e. Dikana wî naşibe wan şorbepêjên pîs. Kaseyên wî entîka ne, şorbeya wî jî spî ye weke berfê.
-Bila terbiyekirî be, Mansur Beg? dibêje.
– Bila terbiyekirî be, Bayram, dibêjim.
Her şorbepêj li ba min Bayram e, navê wî dixwaze Bayram be, dixwaze Muharrem be.
-Ez sîrke û sîrê biximê, Mansur Beg?
-Îro nexiyê. Pêr piçekî li min nehat; nava min pê qolinc kirin. Bila kurik lîmonekê bistîne, biguvêşiyê.
-Nîvekî lîmona we ya wê rojê dimîne.
-Na lo?
Layî zarokekî kêfa min tê ku nîvê lîmonê maye, bê henek. Bayram jî layî zarokan kêfxweş dibe ku lîmon hilandiye û dibîne ez kêfxweş dibim, bê henek.
-Ez nîveke lîmonê tevî biguvêşimê, Mansur Beg?
-Erê, biguvêşiyê, Bayram! Bila wisa tirş tirş be.
Ez şorbeya tirş tirş dixwim û diçim odeya xwe. Ferhenga Frensewî li ber çavê min e, di hewldana ku nîvîsên li jêr wêneyan bikim Tirkî de di xew re diçim. Kite bi kite saet di çar û nîvan de şiyar dibim. Çar û nîv saeta min a gerê ye. Ji malê derdikevim, li milê rastê difitilim, derbasî kuçeya yek nimro dibim, bêyî ku bigihîjim riya tramvayê di peyarêya çepê re bi lez xwe digihînim kuçeya bi nimroya duyan ku hevterîba kuçeya me ya yek nimro ye.
Ev kuçe herî ye, teng e, pîs e. Li aliyê rastê meyxaneyek, jê wêde nanpêjek, piştî nanpêj jî restorantek heye. Bi min jî wilo tê ku li vê restorantê xwarin û fêkiyên qedexekirî tên firotin. Her êvar heman zilam û pîrekên melankolîk û xerîb tên. Belkî jî goştê beq, mişk, qijik, pisîk û mirovan dixwin. Gava ez ji wir jî borîm êdî digihîjim serê kuçeya me. Li milê rastê difitilim; ji jinika fêkîfiroş re, “Merheba” dibêjim. “Merheba bego!” dibêje. Çavên wê pir xweşik in. Ez dudilî dibim ku berê xwe bidim kuçeya li milê rastê… We got çima?
Ez bêjim: Di gereke xwe ya ji van gerên berêvarkî de… Helbet mirov gava digere wê li hawîrdora xwe binêre, di rê de wê bisekine û li vîtrînan temaşe bike, li rûyê yekî/ê binêre, wê hêdî hêdî bimeşe. Ez yekî ji van nakim. Gava dikevim vê kuçeyê lingê xwe sivik dikim, serê min di ber min de dimeşim; wilo li xwe datînim ku bêhna min teng be û mecbûr bim di vir re biçim. We got çima? Ez ê jî qala wê bikim:
Ezbenî, di maleke ji van malan de keçkokeke cihû ya lihevhatî (di çavekî wê de tewegozî heye, lê ne xem e!) heye, wekî wan pîrekên berê gotî, destên wê wisa xwaromaro ne ku tu dikarî li ser wan findiqan rûnênî, pêsîrên wê gir î girs in, di devera ku kirasê wê di navbera pêsîran re digihîje hev esmeriyeke piçekî qirêjî ji hev vedibe û digihîje hev, keçkokeke pir sivik, çirtikî. Di şibakeyeke du baskî de rûdinişt, tiştin didirûtin. Carcaran derdiket ber derî, bi saetan li çap û rastê dinêrt, heke kesekî xwe lê girt bi wan re mijûl dibû, çelçel dikir. Herweha paqên wê stûr stûr bûn, zexm zexm xwe berdida ser wan. Cihûyên esmer jî xwedî delaliyeke cihê ne… Ewqas min dixwest ku carekê ji paqan wê keçikê maç bikim di emrê xwe de…
Rojekê di wê kuçeya her car re berjêr dadiketim. Keçika cihû li ber derî bû. Xeratê li pêşber jî li ber deriyê xwe. Çawa ez gihîştîm texma wan xerat kete pêşiya min, got:
-Ka hêde, kundirê mîranî! Ez careke din bibînim di vir re derbas bibî, ez ê çavê te derxim!
Piştî wê rojê jî derbasbûna di wê kuçeyê re ji min re bû xwerhek û kete canê min. Lê di wan êvarên pêşî de ji bo di wir re derbas nebim, ji bo xwe bigirim ma çi tevzînok li bedena min negeriyan! Ha min digot daweşand ser çavê min, ha daweşand!.. Çi roj bûn ew roj!.. Bi salan bû min dilê xwe ji wan tevzînokan re girtibû. Bi rojan dilê min weke hev lê dixist, piçekî zêde nedibû. Min dîsa jî dijimart. Her şêst û sê caran, her şêst û sê. Carinan dadiket şêst û duyan. Hevalekî min î dextor got, “Gava mirov dimeşe lêxisrtina dil tê qeysa xwe.” Pa çênabe ez di nîvê kuçê de bisekinim û rajena xwe bipîvim!.. Lê piştî bêhnvedanekê; min kapûçînaya xwe bi ser xwe de kir, gava min dît li hawîrdor kesekî ku bala xwe bide min nîne, min saeta xwe bi dizîka derxista temam bû: Şêst û sê. Ne jinekê berê xwe dida min, ne ji min re xem bû ku kîloya porteqalan ji pênc qurûşan bi carekê re derketiye bîst û pênc qurûşan. Min bi pênc qurûşan dixwarin. Ku bi bîst û pêncan be bi xatirê porteqalan jî! Piştî ku ez ji kuçeya bi nimroya sêyan jî xeyidîm, wekî ku ji Stenbolê xeyidîme, gera min a berêvarkî jî tamsar bû demekê. Ez bûm wekî girtiyekî di nava du kuçeyan de. Lê bêhna min teng nebû. Ya rast taxa min aram e, aram e lê taxeke şen û geş e jî. Ma taxeke ku nîveka wê Levanten û cihû bin bêyî şen û geşiyê dibe! Vêce cihû!.. Çi mirovên qenc, xwînşîrîn, şen û geş in, bi jiyanê re li hev in!.. Cihûyên taxê ne ji dewlemenda ne, ya rast tu danûstandina min bi dewlemendan re nîne. Porteqalfiroşê min roja ku çil pere zêde ji min qezenc bike, dibe mirovê herî kêfxweş, navê wî jî Salomon e. Gava ji ber bihatiyê ez tiştekî jê nekirim û biçim, di pey min re ne wisa xerab dinêre, ne jî gava bihayekî kêm dibirim di ber xwe de dike hime him. Berevajî vê, bi ya min dike.
Dibe êvar. Ez ji perdeyên madama me fêm dikim ku bûye êvar, gava perdeyên gulgulî dikişîne ber camekanên pastexaneya xwe. Ronahiya zeravî li hundir pê dikeve. Pêşî madam elektrîka xwe vedike. Paşê Salomon mûma xwe diçikîne li ser sindoqa porteqalan. Paşê lakerdafiroş kordona empûla bi hêza 300 mûmî dixe pirîzê. Pîvaza xemrî ya sor ku dihat birîn wekî boyaxa lêvan, cîlaya neynûkan xweşik dibiriqî. Lakerda; dişibe goştê kemaxên jineke Rûm a esmer û qelew!..
Gava ji meyxanê derdikeve wekî bêsiûdiya metresên ku hatine terikandin nêzî min dibe, dikeve kuçeya min. Kuçeya min a reben!
Di kuçeya bi nimroye yekê de du meyxaneyên biaheng hene. Li pêşiya wan texsî radiwestin. Di navbera texsiyan de şifêr, qehbik digerin. Ew hesinê direjik ê spî yê bi pêşiya otomobîlan ve, hesinê ku ji min kirî paratoner e ji bo parastina ji birqê, ku paşê hîn bûbûm entên e lê dîsa bi dîtina pêşî re dixelitim, di baranê de layî birûskê dibiriqe.
Ez ji dûvê piçûçik ê otomobîla layî hûtekî; ji wê hejîna hîsterîk û zirtbêj hez dikim. Ez li pêşberî şorbepêj li ber baranê radiwestim, şewqeya xwe bi ser guhê xwe de dikişînim, te digot qey ez ji welatekî ku xelaya jinan lê heye terkeserî van deran bûme û li jinikeke ku şevekê pêre derbas bikim, derdê xwe jê re bêjim digerim, bi çavên xwe yên xerab ku guman dikim gir bûne, li hatûçûyê temaşe dikim…
Piştî deh deqeyan zilamekî gelekî ji min pîrtir derbas dibe. Ev zilam yekî gir î layî fîtekî ye. Simbêlên wî tayên spî ketine wan. Pora wî qet neweşiyaye, lê spî bûye. Şifêr gava wî dibînin, dibêjin:
-Wey xalo, merheba.
Ew:
-Merheba xwarzê, dibêje!
Paşê çend malikan ji Fuzuli dixwîne. Piştî ku zilam diçe, şifêr dibêjin:
-Mirovekî xwende ye. Lê xuyê wî xerab e: Miriyê keçikên piçûk e. Ne keçikên piçûk û herî beredayî bin bi wan qaîl nabe, aqilsiviko!
Zilam berê xwe dide gazînoya pêşber. Qasekê piştî wî ez jî diçim wir. Ew diçe tam li pêşber komika muzîkê rûdine. Ser û cilên wî pir û pak in. Destên wî, pora wî, simbêlên wî guhdayî ne. Di mêzandinê de ji pêncihî ne zêdetir e. Di şanoya piçûk de yek, du, sê, çar, pênc jin hene. Xalo çavê xwe berdide ya herî ciwan. Ew jinik kokteylê bi xalo dide standin. Şerbeteke hinaran a ku çar pênc dilop îspîrtoya tuwaletan têkel kirine tînin. Careke din tînin. Zilam gazî keçika giloverik, çavşîrîn, xwînşîrîn dike, ewa ku li navê xizmetê dike, tiştinan di ber guhê wê de dibêje, paşê êdî ev zilam dihênije. Enîşka xwe datîne ser masê, radize. Tenê gava kemanjenê bi berçavka reş carinan di navbera dengê nizm ê jinan re ji nişka ve dengekî sewsî belê li gor ededê ji kemanê dibilîne û dest bi serhewayekê dike, çavên xwe vedike û dibe “Haho haho!”ya wî. Bekirê garson behsa wî dikir: Dibêjin serê xwe datîne ser singên keçikên ku bi wan re derdikeve, digirî, radize, stranan dibêje, helbestan dixwîne. Ji van kirinan ya şeşan (mesele kenîn) qet pêk naye. Zilam paşê dîsa radize. Êdî hew guh dide qareqarên ebebozê navdar ê ku weke birûskê dikeve meyxanê û nizam ji kîjan taxê ye û ji bo kê vê dike; şevên ku xwediyê meyxanê yê laz yek du ebeboz avêtin der, camên meyxanê şikestin, ew radize. Heta hinek şevan gava zirnevanê girs î ciwan bi berf û baranê re dikeve hindir, zirnevanê pir qelew ku dêm, stû, por, simbêl, berstûka sakoyê wî di xwêdanê de dimînin, pişkokên şalê xwe digire, li şûna stranbêjekî ku rabûyî an jî gava ew dîtî ji kubariya xwe, belkî ji rihê hevkariyê rabûyî, rûdine, rûdine cihê xwe xweş dike û bi dengekî zirecêb dikwîtêne zirnê jî, ew şiyar nedibû. Ev zirnevan, leyîstika mûzîkjenan a dawî ye. Saet li dora yazdehan tê. Li ser paqên xwe yên stûr, kurt, qelew xwe dipîve û dimeşe, sakoyê xwe yê berstûk qedîfeyî ji xwe dike; datîne quncikeke salonê, bi bejna xwe silavekê li kemanjenê kor dike. Dumbelekçî di guhê kemanjen de silava wî radigihîne. Qanûnjenê ku rûyê wî di pişt stranbêjan de kêm caran dixuye, rûyê ku gavek berê traş kiriye û şap lê daye ji nişka ve ji milyon deverê diqermiçe… Zirnevanê me jî li cihê xwe rûniştiye. Qey pişkokên pêş ên şalên wî nînin? Yan ji ber qelewiya wî her car jê dikevin? Di wê devera wî re rîşrîşokên kesk ên stûpêça wî derdikevin. Yê ku wan dibîne dikene. Xwediyê gazînoyê bi çav û birûyan îşaret dike. Zirnevan bi rûşermî radibe ser xwe. Qederekê pişta wî li mişteriyan şalê xwe dide hev, dîsa rûdine, kêlîkekê li vî alî wî aliyê xwe dinêre. Paşê ji berîka xwe qotîkekê derdixe. Heçî nizane wê bêje qey wê çixareyekê bipêçe –nexêr, pîpikeke qamîşî ya zirneyê derdixe, wê dike cih, ya herî guncaw, an jî wisa li xwe datîne ku îşev wê ya herî baş derxe. Ez her car di vê kêlîkê de radibim.
Ev heft sal in ji xeynî vê kuçeyê neçûm tu devera vî bajarê Stenbolê. Ez jê diferihim. Wekî ku wê min bigurênin, lînç bikin, min bişelînin –çi zanim tiştine wilo- wisa bi min tê û diheyirîm. Li deverên din xwe xerîb hîs dikim. Ji her mirovî ditirsim. Kî ne ev mirovên kuçe û kolanan? Ev bajarê xopan, çawa ji mirovên jev re nenas tije ye. Heke wê ji hev hez nekirana mirovan çima ev bajar di zik hev de çêkirine? Hişê min nagire. Ji bo hev kêm bikin, hev bikujin, bixapînin? Çawa ew qas mirovên ew çend ji hev cihê, ew çend ji hev re nenas di bajarekî de dijîn?
Tax çawa be dîsa tax e. Dibe ku dikana min bişewite, dibe ku birçî bimînim. Lê bi min wisa tê, şorbepêjê ku nîvro ez li cem wî şorbeya terbiyekirî û lîmonkirî dixwim, heta ez bimirim wê min têr bike. Salomonê porteqalfiroş çawa ku porteqalên xerabûyî dide zarokên pêxwas ên cihûyan, gava ez derbas bibim wê du heban bike mista min jî. Wan rojan belkî cilên min kevin bibin, madam min nexe hundir lê; madama pastexanê li ber derî wê kapuçînayekê bide min.
Ev hemû xeyal in, lê ha wisa ez ji taxa xwe hez dikim! Ez qet naxwazim nasên xwe yên berê bibînim jixwe. Carcaran ez li taxê rastî yekî ji wan têm:
-Wey tu û ev der, ha?
Pişta min xûz dibe, wekî ku bêjim “Ma çi bikim?” li wan dinêrim. Dibêjin:
-Kî dizane tu çi karê qulopilo dikî.
Paşê:
Ûlan! Te dev ji serserîtiyê berneda û hew. Dilê serserîtiyê ye, min dev ji xwe berdaye, hê jî nakeve serê wan. Hinek ji wan jî dibêjin:
-Ez bi te dizanim, xenzîr, kî dizane dîsa tu li dûv kê yî?
Min dûvê xwe berdaye. Lê ez li ser wê dostika xerat dimirim, ew keçika esmer a cihû, çavekî wê tewegozî bûyî û destên wê xwaromaro. Kî dizane çi deverên wê yên xweşik, deverên bêhnxweş hene ji xeynî paqên stûr.
Duh min kir dilê xwe ku wisa ji xwe re ji taxê derkevim. Min ji Unkapanı lê xist, di Saraçhanê re derketim. Stenbol gelekî guheriye. Ez şaş û metel mam. Piçekî li xweşiya min jî çû:
Asfalta paqij, riyên fireh… Min nedizanî, ew kemera avê çi tiştekî xweşik e wisa! Kîlometreyekê ji dûr ve çawa wekî gerdeniyekê dixuye! Medreseya Gazanferağa li balê ye, pir şîrîn e, spî spî ye. Min park dîtin, dar dîtin. Mirov dîtin. Bi tirs geriyam. Heta bi Kıztaşı çûm. Li Fatîhê min berjêr xwe berda. Gihîştim Saraçhanê. Min dît rûxîner hilkişiyane ser avahiyekê, hildiweşînin. Li van deran hemamek hebû, min got di ber xwe de. Ew hemam bû ya dihat hilweşandin. Di wê gavê de xwerhek ket laşê min, xwerheke xweşûştina li hemamê.
Êdî çi dibe bila bibe, carekê me xwe hetikand, ez ê wê jî bêjim: ew heft sal bûn min xwe neşûştibû. Heta xweşûştin neketibû bîra min. Xwerhek kete canê min, xwerheke çawa!.. Min got qey spih ketine laşê min. Ez ketim hemamekê min wisa xwe şûş, wisa şûşt! Qirêja laşê min bû fitîl û ket. Lê ez ji xwe re rihet bûm. Min çawa xwêh daye, çawa xwêh daye! Min destê xwe avêt kû dera xwe parçeyek pê ve ma, êdî nizanim çerm bû, yax bû, an qirêj bû. Ez mam heyirî bê mirov çawa ew qas qirêj digirin… Wisa qalikeke mirov çêdibe ji qirêjê, bê henek.
Ez ji hemamê derketim, min xwe avêt tramvayê. Min ji xwe re digot, ez xwe bigihînim malê û paşê êvarê serekî li aliyê Teşvikiyeyê jî bidim. Ez vegeriyam malê. Çawa min li ser nivînan xwe dirêj kiriye razama, çawa razama û rabûme bîst û çar saet çêbûye, ez pê nehisiyame. Gava ez şiyar bûme saet didoyê roja din bû. Kêm zêde bîst saetan razabûm. Rast û rast min ajot ba şorbepêj.
Bayram got:
-Maşele, rengê te pir xweş e Mansur Beg.
Çênedibû bêjim, ez çûme hemamê. Min nexwest sîrê bixe şorbeya min. Min gera xwe kir. Gava reş diket erdê gihîştim Maçkayê. Ew der jî dinyayeke din bû… Di vegerê de min got ez biryara hesft salên din ku ji taxê dernekevim bidim, çênebû. Ez şaş mabûm ji ber vê jiyana xwe ya herdu rojan a sewesî. Di navekê de ez çi fikirîm, hûn zanin? Ez vî xanî û dikanê bifiroşim. Ew gazînoya ku muzîkê lê çêdikin hûn pê zanin, ewa min behs kirî? Li wir, ew keçika ku li sîparîşên derve ji rê dibirin –ya ku eniya wê teng bû- ez wê bi metresî bigirim. Salekê dûvre jî bimirim.
Li vapûreke Boğaziçi siwar bibim rojekê. Li texma Bebek û Arnavutköyê ji ser qenepeyê li paş rabim, li derdora xwe binêrim; heke kesek nîn be, xwe berdim nava behrê.
Di serdema 18 û 19an de li dinyayê di afirandina berhemên pexşanî de pêleke xurt heye. Bi taybetî ji bo roman û çîrokê ev angaşt bêhtir di cih de ye. Malzaroka romanê Ewropa ye û serê vê geşedanê civaka burjuwayê dikişîne. Di roman û çîrokên vê serdemê de di nav hokerên ku van berheman xurt dikin de yek jê afirandina tîp û karekteran e. Helbet kesên di berhemên wêjeyî de giş ne “tîp” an jî “karekter” in, lê serleheng û çend kesên di pêpelokên nimztir de ku serkêşiya hûnaka berheman-romanan dikin tîp in, karekter in ku ew berdevk û sembol in, saloxdana jiyana rasteqîn/şênber dikin.
Ji sedsala 20an û vir ve bi guherîna hin dînamîkên dîrokî, civakî û psîkolojîkî awayên nivîsandina wêjeyî jî diguherin, dewlemendtir dibin. Êdî eded û kevnşopî, rêpîvanên sekan ji desthilatdariya xwe dikevin. Ava coyên wêjeyê ber bi nûjeniyê ve, post-nûjeniyê ve, binyadgeriyê(strukturîzm) ve diçe. Êdî di berhemên bi feraseta van ekolên dawî hatin nivîsîn de tîp û karekter nihênî dibin an jî rola wan ji hokerên din ên berhema wêjeyî kêmtir dibe.
Helbet tîp û karekter bêhtir di romanê de tên afirandin. Romanên Kurdî yên destpêkê wekî hemû destpêkan xwedî derbên vala bin jî hewldana afirandina tîp û karekteran di wan de dixuye. Gava romanên Kurdî nû hatibûn nivîsandin yên wekî Joyce, Kafka, Woolf, Fulkner, Nabokov êdî romanên bêyî tîp û karekter dinivîsandin û riyeke nû ji romanê re vedikirin. Helbet li vir sedemên paşdemayîna pexşana Kurdî ne hebûn an jî nebûna tîp û karekteran e an jî wisa şikeber ev sedem nayên dahurandin(Ji ber ku armanca vê nivîsê ne sedemên lipaşmayîna pexşana Kurdî ye, em ê li vir jê qerin). Belê wekî Oğuz Atay di salên heftêyî de tengezariya/xitimîna romana tirkî bi qelsbûn/nînbûna kesayetiyê ve têkildar dike, dibêje: “Bi ya min pirsgirêka romana tirkî kesayetî ye,” mirov dikare ji bo romana Kurdî jî vê sedemê û berî vê jî afirandina zimanakî romanê, an jî bi gelemperî nekemilîna zimanekî wêjeyê destnîşan bike.
Belkî bi qasî berê mirov bi taybetiyên xwe ji hev pir ne cuda ne. Yanî ew gotina ku digot “her mirov dinyayek e” vêga hinekî rastiya wê nemaye. Ji ber ku mirov hem bi awayê madî hem manewî êdî gelekî dişibin hev û gelekî wekî hev dijîn. Awayê jiyînê ne tenê di nav civakê de wisa ye, herweha di navbera civakên cihê de jî wekhevîbûnê dest pê kiriye. Ev rewş gava diteyise wêjeyê êdî tîp û karekter ji hev xuyayî nabin.
Gelo di wêjeya Kurdî de, bi taybetî di ya Kurmancî de, di pexşanê de ji destpêkê heta niha tu guherîn çêbûne? Ev guherîn çi ne? Di pexşanê de wekî ya cîhanê ji berhemên ku tîp û karekter di navenda wan de ne ber bi vê qonaxa nû biwêrek çêbûye?
Berî em derbasî hewldana bersivandina van pirsan bibin hinekî hewce ye behsa pexşanên Kurdî yên pêşî bê kirin. Her çi qas pexşana Kurdî(Kurmancî) berî nifşê Hawarê dest pê kiribe jî heta Hawar derneçûye tu çîrok an jî adaptasyonên berbiçav nehatine nivîsandin. Di nav pexşanên Hawar û Ronahiyê de jî di asta wê serdema dinyayê de berhemê bejndirêj naxuyin. Di kurteçîrokan de dîsa jî em rastî hinek “tîp”an tên. Lê bi piranî ev tîpên behsborî bêhtir tîpên mudaxele lê kirî ne ku nivîskar ji bo fikr, felsefe û bîrdoziya xwe lê gelek mane barkirine, leheng idealîzekirî ne. Herweha romên destpêkê yên Kurmancî jî karekter her xwedî roleke civakî û polîtîk in. Çawa ku Lenîn dibêje divê huner di xizameta şoreşê de be.
Gava em bên ser pexşanên ku sih salên dawî tên nivîsandin ka rewşa tîp û karekteran çi ye, tişta ku pêşî bala me dikişîne digel sêwirandina kesên civakî, netewehez û neteweparêz, takekes jî dixuyin û metirsiyên van kesan û yên berê ji hev hinekî cihê dibin.
Di vê serdema ku gelê Kurd hem wek civak hem jî yeko yeko neferên wê gelek guherînên mezin derbas kirine êdî ne wek 70-80 sal berê ye. Civaka Kurd çi qas ji aliyê xwendinê ve zana, ji aliyê aboriyê ve dewlemed bûye ew qas ji Kurdayetiya xwe dûr ketiye. Her çiqas bi xwendinê re li kok û nasnameya xwe geriyabe û hinek pirs ji xwe kiribe jî bersiveke ku dilê xwe pê rihet bike nedîtiye. Di vê civaka neyekgirtî de kesayetên bi gelek awayan parçe parçe çêbûne. Naxwe di rewşeke weha de tîp û karekterên çawa dikarin bên afirandin? Helbet wê marjînal, îdealîzekirî, ji rastiyê dûrxistî bên sêwirandin û helbet têr dijîtî û nakokî(Li vir, dibe ku sedema nakokiyan kêm jêhatîbûna nivîskaran be, dibe ku rastiya wan lehengên civakê be. Bira duyemîn ne qisûrek e, ji berhemeke wêjeyî re derfetên amûrên zexm dide).
Romanek ji yên vî sih salên dawiyê ku mijara wê têkoşîna gelê Kurd ya çekdarî ji xwe re kiriye bingeh Gava Heyatê(Lokman Ayebe, weşanxaneya Belkî, 2007, r.188) ye. Bi nihêrtina marksîstî “Berhema edebî, li ber siya bîrdoziyekê vegotina awirtêdaneke tevahiya rasteqîniyê ye ku ev ne diyardeyeke takekesî lê yeke komalî ji xwe re dike rêber.”(Goldman, bi ragihandina J.C.Caloni-J.C.Filloux, Eleştiri Kuramları, Kuzey Yayıınları, Ankara, 1984). Lokman Ayebe lênihêrtina marksîst, rasteqîniya komalî ji xwe re kiribe rêbaz jî, ji vê pênaseya li jor hinekî dûr dikeve –baş jî dike- û damarên rola takekesiyê di hûnaka romanê de qewîn dike. Gava Heyatê li ser karekterekî bingehîn ku ji destpêkê heta dawiya romanê di gelek qonaxên girîng û guherînên mezin re derbas dibe, ava bûye. Ev qonax ji destpêkê bi rêzê ji van pênc beşan pêk tê: Çîroka Belengêz, Çîroka Şervên, Çîroka Ewên, Çîroka Evîndêr û Çîroka Vegerê. Nivîskar di van pênc qonaxan de karekterê xwe bi goşt û hestî dike. Di çîroka duyemîn û pêncemîn de vebêj lehengê sereke ye ku ew her navekî wî yê cihê heye, hinekî jî li gor taybetiyên wî. Di çîrokên mayî de vebêj nivîskar e. Di beşên ku vebêj leheng bi xwe ye de teşeyê axaftina hundirîn(monolog) hatiye bijartin ku ev teşe di wêjeya Kurdî de hem pir nehatiye kirin hem jî bi vî teşeyî afirandina karekteran ne hewente ye. Ji vî aliyî ve –bi taybetî- di vegotina Çîroka Şervên de nivîskar serketî ye. Vî teşeyê vegotinê hûnandina romanê û saloxdana karekteran xurt û dewlemend kiriye.
Qonaxa Belengaziyê: Leheng ji dayikeke belengaz û bi şepezeyî çêdibe. Em bi bavê wî nizanin an jî ‘bê bav’ e, diya wî jî gava wî diwelidîne dimire. Lehengê ku paşê navê wî dibe Tasar, belengaziya wî û bêkesîtiya wî xweş tê sêwirandin. Tasar ji aliyê dê û bavekî ku paşê dihese ne dê û bavê wî yên heq in ve tê mezinkirin. Tasar wek zarokekî bextewar, têrhezkirin(her çi qas zirdiya wî wek kurekî pê re dike jî) mezin nabe, nayê şûmkirin. Di derdoreke teng de -ne bi xal û xaltîk, ap û metik- mezin dibe, hevalên wî hindik in(em tenê bi yekî, bi Sîdar dizanin). Bavê wî yekî xulqteng e, tahdê lê dike. Her ku problemên Tasar bi hinekan re çêdibin bavê wî, wî bixwe sûcdar dike, ceza dike. Jixwe di van mercan de perwerdahiyeke serketî jî nake, problemên wî li dibistanê jî naqedin. Axir ji dibistanê jî tê avêtin û mecbûrî karkirineke giran dimîne.
Nivîskar di saloxdana belengaziya leheng de baş ser ketiye, mirov ji keseyatiya yekî ku di van mercan de mezin bûye hêvî dike ku rojekê serî li dê û bavê xwe hilde, mala xwe biterikîne, li hember normên civakê rabe. Lê beramberî vê ew baweriya xurt ku lehengê me biçe nav refên şervanan bi me re çênabe. Yanî ew hestên xurt ên welatparêziyê, bîr û baweriya ku berê yekî/ê bide riya nevegerê di kesayetiya leheng de ne stewiyane. Wekî ku ev qonaxa yekemîn, qonaxa belengaziyê me ji bo xilaseke qonaxa duyemîn û bêhtir jî ji bo qonaxa sêyemîn(çîroka ewên-îtirafkarî) hazir dike.
Di romanê de bi giştî diyalog pir nehatine bikaranîn. Lê hinek diyalogên heyî ji rasteqînîyê dûr ketine. Gelek caran ji ber rewşa rojana ya bi karanîna Kurmnncî li bakur, zimanê rojane yê kuçe û kolanan û yê berhemên hunerî neliheviyeke neçar tênin holê(Peyvên çêkirî, bikaranînên ku di zimanê gel yê rojane de nînin, pêkanîna rêpîvanên grametîk hwd.). Ji vê sedemê wêdetir, diyalogên di beşa belengêz de ne li gor axaftina kesayetiya yekî wekî wî de ne. Sermeselê, “Kekê Çeto, gelo tu dikarî bangî Sîdêr bikî?” “Li min bibexşîne keko, lê hin karê min ê ji bo dibistanê bi wî re hebû.” “Gelo tu dikarî wê lastîka xwe ya çûkan bidî min?”(r.36) Kubarî û fermiyetiyeke ku li leheng nake di van axaftinan de heye. Kesekî 12-13 salî perwerdeyeke baş nedîtiye, di maleke maqûl de mezin nebûye… ev axaftin lê nayên, ji zimanê zarokan jî dûr e. Di hinek romanên din ên kurdî de jî kêmaniyên wek vê her xuya dikin. Sermeselê, di romana Berbiska Zer(Omer Dilsoz, Weşanên Avesta, 2012, Stembol, 255 r.) de lehengekî bi navê Berjen heye. Kurikekî gundî yê şivan e, 12-13 salî ye. Axaftinên wî di derheq dinyayê, jiyanê, evînê ne carinan wekî yekî 20-30 salî, carinan wekî yekî navsere heta yekî pîr tên hûnandin. Yanî axaftinên wî, hizrên wî ne li yekî di wî emrî de ne jî li kesayetiya kurikekî gundî dikin. Bi heman awayî lehengine din jî yên vê romanê gundî, parêzer, jin, mêr tev bi yek dengî, yek şêwazî dipeyivin, dihizirin. Ev jî dibe sebeba qelsîya bingehîn ya sazkirina karekteran.
Qonaxa Şervaniyê: Çawa mirov derbasî çîroka şervên dibe mirov pê dihese ku di dinyayeke lihevanî-çêkirî de ye. Ji ber ku di beşa berî wê de em ji bo guherîneke wisa nehatibûn amadekirin(Tenê rojeke îdê, gava Tasar diçe mala pirûkfiroşê ku jê hez dikir, li wir dibe guhdêrê axaftineke siyasî ku tê de behsa zilma dewletê û têkoşîna çekdarî tê kirin. Ev hinekî meraqa wî dixwerîne). Loma axaftin(monolog), psîkolojî û ‘binhiş’ê Siyabend rasteqîn çênebûye. Mirov ji tîpekî wekî Tasar welatparêziyeke xurt hêvî nake ku piştî demekê veguhere Siyabend. Herweha ew Tasarê feqîr î nezan î di dinyayeke piçûk de gava dibe Siyabend bi jiyana burjuwayê-bajarvaniyê, binhişê mirovan, psîkolojiyê dizane, wekî kesayetiyeke rewşebîr dikare xwerexneyeke dijwar bike. Dibe ku armanca nivîskêr –bi ixtîmala herî baş- li vir ev be ku jiyana gerîlatî xwedî feraseteke cihê ye û çawa kesayetiyeke nû diafirîne. Lê xwendevan bi vê qaneh nebe. Valahî hene û berdewam in. Her çi qas mafê gotinê dabe lenheng û leheng bipeyive jî, nivîskêr serî ji Siyabend sitandiye û êdî axaftinên wî reşenbîrane dibin. Heke mirov çîroka şervên serbixwe, ne li pey-li pêş çîrokên din bixîne çîrokeke xweş, wêrek, tîr e.
Qonaxa Ewaniyê: Ev romana ku li ser hokerên rasteqîn ên civaka kurd û psîkolojiya wê avabûyî di beşa ewaniyê de behsa bûyerên xemgîn, zilma ku dewletê bi destê hêzên xwe ên tarî kirine dike. Ev tîpa Sefa ku bûye îtirafkar û jê wêdetir bûye neferekî hêzên tarî ên dewletê wan salên şerê qirêj û kuştinên bê lêpirsîn bi rasteqînî dihûne. Li vir leheng her bi xwe re nakokiyan dijî û ev şêweyê jiyanê ji wî re zor tê –çi qasî dewam dike em nizanin- û gava gotina xayintiyê bi tifekê re li ser rûyê wî dikeve dev jê berdide. Di vê beşêde em êdî baş bi şerê li Kurdistanê dihesin, lê bandora psîkolojiya şer li ser civakê xuya nake. Di qonaxa yekemîn de jî ev kêmayî her hebû.
Qonaxa Evîndariyê: Lehengê me, Sefa çawa ji nav hêzên dewletê yên tarî xilas bû, di vê beşê de em pê nahisin. Sefa ji welêt, ji qada şer dûr dikeve diçe herêmeke din. Li vir dest bi jiyaneke hinekî aram dike. Li vir ya ku rasteqîniya tîp diêşîne ew e ku lehengê me ji ber kirinên xwe ên der-mirovî xemgîniyeke giran najî, wijdanê wî naêşe û bi xwe re nakeve nava vê lêpirsîne, ji ber van kirinên wî xewa wî xera nabe(Di beşa dawiyê de ev mikurhatin çêdibin, lê hê birîn nûbû, hê nû ji hêzên dewletê veqetiyayî ev psîkolojî hewce bû ku ew êş derketa). Yeke din jî tirsa hêzên dewletê ên tarî jî pê re çênabe, lê wî ji hêzeke wisa tarî der-zagonî qeriyaye û gelek bûyerên ku gelek ji wan di dahatuyê de karin pê bên sûcdarkirin bi hev re kirine. Kîjan hêz yekî ku van tiştan dizane bi rehetî destûra çûna wî dide? Û ew rêxistina ku wextekî şervanekî wê bû, piştî ku li dijî wê xebitî çawa hesaban jê nake, nafikire xwe bide efûkirin? Bexşandin ji aliyê gelve tê kirin, lê ji aiyê rêxistinê ve..?
Êdî li vê xaka dûrî şer û tirsê tenêtiyeke tîr lê dest dide. Her çiqas hewl dide li deriyê dilê evînekê dide jî rabirduya wî ya têr dijîtî û şaşiyên ku kirin nahêle ew derî vebe û rê nade jiyaneke pevrebûnê. Her wekî gelek qonaxên jiyana xwe di evînê de jî têk diçe.
Qonaxa Vegerê: Servekirina hinek girêkan(Girtin-radestbûna Siyabend, veqetîna Sefa ji nav hêzên dewletê, qezaya qemyonê û birîndariya Sefa) di qonaxa dawî de tê kirin. Dibe ku nivîskêr ji bo afiarndina ‘meraq’ê ev kiribe. Lê ji bo sergihayîkirina bûyer û psîkolojiyê beşên pey xwe re, kesayetî û helsûkewtên çîrokên duyemîn, sêyemîn, çaremîn bi serê mirov bikevin, di serê mirov de rûnin û bibin xwedî bandoreke xurt, ev servekirin di her beşekî de bihatana kirin ji aliyê sazkirina karekter ve bikêrhatîtir bû.
Pêlên mikurhatinê, hesab ji xwe pirsînê li dilê wî didin. Di otobusê de heta digihîje welêt jî ev berdewam dike û her bi wê meraqê ye ka wê bê bexşandin an na. Lê dîsa jî gava lehengê me ji Sedat Aslanyürek û wan navên din dixwaze vegere, dîsa bibe Tasarê Mancêlî bi rûyekî nû cara pêşî wê bi darî bajariyên xwe, nasên xwe bikeve gava gihîşt bajarê xwe diviya hinekî nava wî bişewitiya, şerm bikira, rûyê wî biêşiya… lê di hinek monologên wî de wek zarokan bi kêf dipeyive(r.181-2), wekî ku ji zû ve bajariyên wî hembêza xwe vekiribin û li bendê bin. Nivîskar me nagihîjîne encameke teqez, lê îhtîmala bexşandina wî zindî dihêle, di xewnê de wî dibexşîne. Di dawiyê de wekî ku bajariyên wî, wê wî bibexşînin, belkî wê wî bidin xatirê sêwîtiya wî, an jî ji ber henûniya xwe, bexşîneriya xwe. Belê, bi piranî civak ji yên xerîb re dilfireh, bêhnfireh in, lê ji endamên xwe re bêhnteng û dilkevir in, hele civakeke wekî ya me ne yekgirtî û hokerên ku me ji hev dûr û parçe dikin pir zêde ne, ev bexşandin wisa hewante çênabe.
Berawirdkirin, daneberheva du hokeran e. Ji bo wêjeya berawirdî jî daneberheva du deqan esas e. Li gor hinekan wêjeya berawirdî zanistek e, gelo mumkun e mirov wek zanistekê bipejirîne? Heke wêje wek zanist bê pejirandin –ku ji alî gelek kesan ve wisa ye- wêjeya bearawirdî jî dikare wek binbeşeke vê zanistê bê pejirandin. Li aliyê din hin kes wêjeya berawirdî wekî metodeke xwendina berhemên wêjeyî didin nasîn. Wekî ku xuya dike teorîsyenên wêjeyê di navlêkirin û rêbazên lêkolînê di wêjeya berawirdî de negihîştine encamine vebir. Lê belê wekî her têgehekê ji me re ji bo vê jî danasînek divê. Axir mirov dikare wêjeya berawirdî çawa pênase bike? Wêjeya berawirdî, şibandin û cihêtiyên berhemên wêjeyî yên ziman û çandên cihê dikole, vê lêkolînê li ber ronahiya felsefe, psîkolojî, dîrok, civaknasî, aborînasî û sînemayê bi awirvedaneke nû û berfireh dinirxîne[1].” “Di çerçoweya estetîkê de destnîşankirina danûstandina her tekstî bi tekstekî din re[2].” Herweha danasîn an jî eşkerekirina mijar û peywira wêjeya berawirdî jî Gürsel Aytaç[3] weha dike: “Wêjeya berawirdî, du berhemên ku bi zimanên cihê hatine nivîsandin ji aliyê mijar, fikir û rûxsarê ve dikole, ji hev vediçirîne, aliyên wan yên hevbeş, cihê û nêzî hev dibîne û li ser sedemên wan şirovayan dike.” Her çiqas di van pênaseyan de sînorkirineke du zimanên cihê, çandên cihê dixwiye jî, bi gelemperî rexnegirên wêjeyê yên ku li ser wêjeya berawirdî xebitîne sînorekî wisa jê re çênekirine. Belê dîsa jî, gava mirov du deqên wêjeyî dide ber hev, heke nivîskarên van deqan ji heman gelî bin, deqên wan bi heman zimanî û zaravayî bin, di heman serdema wêjeyî de derketibin, heman çejnên wêjeyî bin, wê gavê mirovê dîsa jî bikaribe wan bike mijara wêjeya berawirdî? Wê gavê berawirdkirina van deqan wê bi kêrî çi were? Tekstekî ku di van şertan de hate nivîsandin, hate danasîn, hate xwendin, hate fêmkirin, hate nirxandin… û wêde êdî çi pêdivî bi berawirdkirinê heye? Belkî em nikaribin bersiveke eşkere ji vê pirsê re bidin, lê ev teqez e ku digel ew çend wekheviyan jî di navbera du deqan de gelek cihêtî jî derdikevin, mijarên estetîkî rê li ber gelek şiroveyên ji hev cihê vedikin û belkî loma ye binavkirina wêjeyê wekî zanistek tengkirina derfeta van şiroveyan e. Ji aliyekî dî ve jî berawirdkirin jixwe rexneya diyardeyan e, rexneya deqan e. Heke du berhemên hunerî bi hemû aliyên xwe ve hatin berawirdkirin, ew bi hemû alîyên xwe tên rexnekirin jî ku rexneyeke hêja û serketî qîmetê deqê pir zêde dike. Herweha berawirdkirin rexne ye û rexnekirin heke berfirehkirina lênihêrtina berhemekê be, rexnekirina du berheman digel hev û bi awayekî rûberûkirî wê asoyê “xwendin” û têgihîştinê firehtir bike.
Kengî
deqeke wêjeyî dikeve nav sînorên wêjeya berawirdî? Herhal ev bi serketina deqê
a giştî ve girêdayî ye, lê berhema ku ji sînorê zimanê xwe derbas nabe ji bo
wêjeya berawirdî jî tîn û şoqa wan kêm e helbet. Di vê serdema nûjen de ya ku
ragihandin û çanda kozmopolît belavî her deverê bûye êdî tekstên xam û xas jî
nemane. Çi bigire bandora yên berî li yên peyrew dibe, mijar kîjan çeşnê huner
jî be. Lewma di wêjeya berawirdî de bandora berhem/kesayetiyekê di yên din de
hokereke girîng e. Di dinyayeke wisa ya wêjeyê de tekstên bêyî kartêkirina
tekstekî din hema bêje nemane. Carinan jî nivîskar ji vê ragihandin û
danûstandina pirçandî tam û lezetekê jî distînin û di tekstên xwe de
întertekstûaliyê dikin. Ev jî bûye riyeke nûjen ji vegotina wêjeyî re. Vêce
wêjeya berawirdî derfetê dide mirov di nav tekstan de întertekstualiyê jî
bişopîne û darîçav bike.
Ji
bo wêjeya berawirdî metodeke taybet tune; metodên xwendin û rexnekirina deqên
wêjeya giştî ji bo wêjeya berawirdî li kar in. Lê berawirdkirin wisa bi
rasthatinî çênabe, berhem divê taybetiyên berawirdkirinê bihundirînin. Di wan
berheman de divê kartêkirin(bandor), şibîn(wekhevî), cihêtî, danûstandinên
rastûrast an jî sergirtî hebin. Divê kartêkirina nivîskaran ya li ser hev bê
eşkerekirin. Divê bi rêbazeke zanista civakî, çandî û zimanzaniyê ev kartêkirin
ji hev bê veçirandin. Divê danûstandina deqan/nivîskaran a navneteweyî jî bê
zelalkirin. Divê berhema ku sûd jê hat girtin ji aliyê binyadî ve çawa hat
fêmkirin, guhertin, şirovekirin wek xalekê bê nîqaşkirin. Divê xebata berawirdkirinê
bi huner(wênesazî-wênekêşî, mûzîk, sînema) û zanistên(dîrok, civaknasî,
psîkolojî, metodolojî) din re jî di têkiliyê de be.
Berawirdkirina
deqan bi piranî li gor mijar û motîfan tê kirin. Wekî ku baş eşkere ye, li gor
hejmara deqan, hejmara mijar û motîfan ew çend kêm e ku di deqên cihê cihê de
bi vê maneyê gelek hevbeşî pêk tên. Herweha em dizanin her nivîskar –ku ne
teqlîtkarek be- mijara xwe bi awayekî din dihûne û cihêtiyê dixe navbera
berhema xwe û kesên dîtir, da ku afirandina wî/ê bê hesibandin. Di
berawirdkirinê de ev cihêtiyên hûnandinê ji bo nirxandinê xalên berbiçav
in.
Wellek
danûstandina wêjeyî û xêra wê bi lêv dike: “Kengî
me fêm kir, çawaniya huner û wêjeyê, serfiraziya wan a li hember mirin û
tunebûnê, afirandina dinyayeke nû bi hêza xeyalê, êdî tu pozbilindiyên neteweyî
namînin li nik me. Wê mirov derkeve holê, mirovê her demê û her deverê, mirovê
gerdûnî û wê zanista wêjeyê ya pirhêlî damezrîne, wê hesabê kar û xisarê
neteweyî dîne aliyekî, dev ji tevna têkiliyên hobiyên kevnare berde.”[4]
Bi vê nihêrtinê, wêjeya berawirdî wek amadekara humanîzmeke nû tê dîtin.
Bi Awirek Berawirdî “Tofan” û “Memo Ji Mirinê Şiyar Dibe”
Deqên
mijara vê berawirdkirinê Tofana Hesenê Metê û kurteçîroka bi navê Memo Ji
Mirinê Şiyar Dibe(ji pirtûka Mêrê Avis) ya Helîm Yûsiv in. Pêşî hinek agayî
derheqê nivîskarên deqan de: Hesenê Metê di 1957an de li Erxaniyê(Diyarbekir),
Kurdistana Bakur hatiye dinyayê. Ji ber kar û barên siyasî tê girtin û di
girtîgehê de dimîne. Çend salan li beşên din ên Kurdistanê dimîne û paşê di
sala 1983an de diçe Ewropa(Swêd), li wir bi cih dibe. Li wir jî bi kar û barên
çandî, wêjeyî re dilebike, weşanxane ava dike, dinivîsîne, wergeran dike. Heta
niha çar roman, du kurteçîrok, çend werger û hinek pirtûkên din ku ne di
navenda wêjeyê de ne diweşîne. Hesenê Metê bi taybetî di çîrokê de bûye xwedî uslûbekî
ku mirov çîrokên wî dixwîne bêyî li nav binihêre dizane ku çîroka wî ye; wate li
ser hîmê ‘zimanê malê’ uslûbekî xweser afirandiye. Mijarên çîrokên wî kêlîkên
jiyana mirovên nûjen, nakokiyên wan in. Wan kêlîkan bi vegotineke rasteqîn,
îronîk û gelek caran wekî ku bi xwendevên re rû bi rû be/bipeyive dihûne. Hesenê
Metê di gelek berhemên xwe de ji pirtûkên pîroz, ji klasîkan jêgirtinan dike,
navtêdanan(gönderme) dike û întertekstualiyê wekî rêbazeke nivîsînê xweş bi kar
tîne. Wekî li jor jî hatibû gotin, întertekstualî dehmeke xuyayî ye ji bo
wêjeya berawirdî. Hesenê Metê wekî gelek nivîskarên din ên ku terkeserî dinyayê
bûne nivîskariya xwe li diyasporayê kemilandiye. Di nav temayên wî de ku heta
niha nivîsandine bêhna terkeseriyê pir kêm jê tê, derûniya dûrbûnê an jî
xwezîpêanîna welêt ji wî ve wekî xeyal û kovanekê naxuye, ji vî alî ve ji gelek
nivîskarên diyasporayê vediqete. Ji nivîsên wî jî diyar e ku Ewropa ji bo
nivîsandinê ji wî re ne’metek e, her çiqas di dawiya Tofanê de ev gotinên
welathezîyeke digel Bekoyê rûspî: “Ki
yê ku rû ji vî erdî bade rûyê wî ê reş be. Kiyê ku bêbextiyan li ax û ava vî
erdî bike, ax û ava reş ê di çavên wî de were û ew ê têr nexwe. Kiyê ku
zimandirêjiyê li vî erdî bike, ziman ê di devê wî de biwerime û deng ê jê neyê.
Kiyê ku dest dirêjiya evî erdî bike, dest û pêyên wî ê bişkê û ew ê têkeve ber
destan. Kiyê ku bike ku bi izet-i nefsa vî erdî bilîze, ew ê rezil û riswayê
alema jêr û jor bibe.”[5]danîbin jî êşa bêrîkirina
welatekî/aîdiyetekê di berhemên wî de xuya nake. Di berhemên xwe de bêhtir li
pey afirandina hestiyariyeke gerdûnî ye.
Helîm
Yûsiv ji Binxetê, ji Amûdê ye, di sala 1967an de çêbûye. Li Helebê xwendina
hiqûqê kiriye. Di sala 2000î de çûye Ewropa, li Elmanyayê bi cih bûye. Helîm
Yûsiv hê li welêt di ciwaniya xwe de dest bi nivîsandinê kiriye. Li vir
destpêka nivîsandina wî bi erebî ye, piştî demeke kurt li kurdî vedigere,
nivîsên xwe yên berê(Mêrê Avis, Jinên Qatên Bilind) ew bixwe ji erebî
werdigerîne kurdî, bi gotina wî, wan ji nû ve dinivîse. Gava ji welêt derdikeve
êdî bi temamî bi kurdî dinivîse. Herweha nivîsandina çîrokan û romanan berdewam
dike. Digel Mirî Ranazin, Memê Bê Zîn, Auslander Beg xwediyê pênc çîrokan e. Ji
xeynî van çîrokan sê romanên wî hene û lêkolînek li ser romana kurdî
nivîsandiye. Hem bi hêjmara çîrokên xwe hem bi kalîteya wan di çîroka kurdî de
kesekî sereke ye. Di nav temayê Helîm Yûsiv de penaberî, êşên civaka kurdan,
terkeserî, evîna bêîman hene. Gelek çîrokên wî wekî dikeke şanoyê zindî ne, ji
aliyê karekter, diyalog û saloxdanan ve. Hinek çîrokên xwe şêwazê surrealî
nivîsandine ku bixwe dibêje êşên ku kurd ji berê de dikişînin ne guncaw e ‘rast’
bin û serê mirov ji wan dimîne sekinî, lewma şêweyê surrealî bêhtir li vegotina
êşên civaka me dike.
Bi
awireke giştî gava mirov van herdu tekstan dide ber hev, şibîna ku balê
dikişîne ya sereke ew e ku herduk jî li ser hîmê destaneke kurdan hatine
rûniştandin. Ev destan Memê Alan e ku navdartirîn destan e di nav kurdan de û motîfên
destanê wisa belavbûne ku di nav kurdan
de bûne sembol û ketine nav kodên zimên. Herweha berhema Ehmedê Xanî ya nemir
Mem û Zîn jî ku ji vê destanê av vexwariye dîsa ji van berheman(bêhtir ji
Tofanê) re çavkaniyek e, îlhamek e. Bi me wisa tê ku wê hîn gelek berhemên
nûjen ên dîtir li ser dengê Memê Alan û Mem Zînê bên nivîsandin.
Di
van herdu berheman de gelek wekhevî û cihêtî hene; emrê nivîskaran nêzî hev e,
herdu jî Kurmanc in, zimanê berheman Kurmancî ye, herdu nivîskar jî bi zimanekî
dîtir perwede bûne, ji wêjeyeke dîtir jî haydar in. Herdu jî di nav
danûstandinên siyasî de mane di ciwaniya xwe de, berî ku ji welêt derkevin.
Xuyaye Memo Ji Mirinê Şiyar Dibe li welêt, Tofan li derveyî welêt hatiye
nivîsandin. Wekî dema nivîsê, Helîm Yûsiv berî Hesenê Metê nivîsandiye. Tofan çîrokeke
dirêj e an ku novel e, Memo Ji Mirinê Şiyar Dibe kurteçîrok e. Ev ji
daneberhevê re astengiyê çênake, lê derfetên Tofanê bêhtir in di çêkirina
atmosferê û bicihkirina hûrgiliyan de. Dema hundirîn a tekstan ev demên dawiyê
ne, navbera 1990–2000î. Mekana herdu deqan Cizîra Botan e û ew jî temsîla welêt
gişî ye. H.Yûsiv gelek lehengên destanê sax dike, ji bilî Beko, Mîr Zeyneddîn û
Stiyê. H.Metê tenê Beko sax dike, û çîrok bêhtir li ser çavdêriyên wî û hest û
fikrên wî yên di vê dema nû de li Cizîrê diherike. Memo bi xewneke giran şiyar dibe, sedema
şiyarbûna wî em pê nizanin. Sedema şiyarbûna Beko, Ehmedê Xanî ye, yanî
çavkaniya ku novel li ser hatiye danîn e. Kesayetiya Beko berevajî ya di
destanê de ji aliyê nivîskêr ve hatiye saloxdan. H.Metê wekî ku daxwaza Xanî
pêk aniye. Di dawiya Mem û Zînê de Beko êdî yekî bexşandî, pak û paqij,
xizmetkarê evîndaran(Mem û Zîn), peyayê ku wezîfa xwe di riya Xwedê de bi heq
kiriye. Loma ev karekteriya Beko di Tofanê de ji aliyê sedemîtiyê ve xurt û
lêhatî ye. Di dawiya Mem û Zînê de Beko bi Xanî re dikelime û dibêje: “Eger xuyabûm wek neyarê wan/Lê di rastiyê
de ez bûm yarê wan…/Min jî ev dinê bi wan da berdan/Min berê wan da ezman ji
erdan./Min bi temamî da wan bihiştek/Wan ji vî baxî daye min xiştek.”[6]
Xanî ji Xwedê re daxwaznameyekê dinivîse, tê de lave dike ku Beko serê sêsed û sê salan
carekê sax bibe(H.Metê di destpêka Tofanê de hatine Beko ya ser rûyê dinyayê bi
berfirehî vedibêje, novel jî li gor çîrokê bêhtir derfetan dide vê). Beko vê
daxwaznameyê li ser gora xwe dibîne û sedema jîndarbûna xwe fêm dike. Hesenê
Metê navê berhema xwe Tofan daniye. Ev navlêkirin wekî bibîrxistina tofana Nûh
e ku li gor mîtolojiyê û li gor gelekan berî bi gelekî li Cizîrê qewimiye.
H.Metê gava Beko zindî dike bi qewêtiya Xanî ku wê serê sêsed û sê salan carekê
bê ser rûyê dinyayê, tîne Cizîrê û wî di vê serdema nûjen de rastî tofanekê
tîne.
Vebêjerê
Tofanê bi devê yekemîn dipeyive, di destpêkê de. Ji xewneke xweş şiyar dibe ku
tê de pesnê Ehmedê Xanî tê dayîn û vebêjer dibe heyranê wî, diçe Agiriyê(Çima
Agirî? Gora Xanî li Bazîdê ye, mesela ku Bazîd navçeyeke Agiriyê ye tesarûfa
tirkan e, ne tiştekî ji quranê ye. Herweha ji ber ku Bazîd bajarekî ji Agirî
kevntir û bo çanda kurdî hêjatir e, temsîliyeta Agiriye bo çanda kurdî wek
Bazîdê nabe.) heta ber serê Xanî ku giramgiriya xwe şanî wî bide. Ji ber ku
Xanî bi Kurmancî bi Xwedê re kelimîbû û berhemeke weke Mem û Zînê bi kurdî
nivîsandibû. Li ber gora Xanî vebêj dikevê xeyalan, ji xwe re dipeyive, dikeve
lêgerîna hebûn û tunebûnê, muhasebeya vê dinyayê û wê dinyayê. Gava ku leheng
li ber gorê li benda kerameteke cenabê Xanî ye, nûrek li ser gora Xanî diyar
dibe û deverekê şanî leheng dide. Ji wê deverê ve Bekir tê, an jî bi navê ku
hemû kes dizane Bekoyê Ewan. Beko tê ber gora Xanî û wekî katibê rebê alemê
xîtabî wî dike, jê dipirse çima wî ew daxwaz ji Xwedê kiriye ku Beko dîsa were
ser rûyê dinyayê. Piştre jî derbasî çîrokê dibe ji arif/ezîz/Xanî re vedibêje
ku çawa sax dibe, li kû sax dibe û çawa xwe gihandiye wir, nizane. Vebêj êdî
Beko ye. Sax dibe û li dorhêla xwe digere, rastî ciwamêrekî ku misîn di dest de
ye tê û ciwamêr jê re dibêje: “Xuyaye tu
ne ji vî erdî yî, ya derwêş?”[7]
Di çîroka Memo Ji Mirinê Şiyar Dibe de jî gava Memo diçe nava bajêr û pirsa
pêşî ji apoyekî dike(Gelo Dîjle di vir re
nediçû apo?), bersiv dibê, “Tu dibe
qey tu ne ji vî welatî yî.” Di herdu çîrokan de jî bersiva lehengan yek e,
herdu jî biyanî ne. H.Metê çûna Beko ji ser gora Xanî, yanî ji Bazîdê ber bi
Cizîrê bi hûrbijarî salox nade, guh nedaye mesafeya rastî.
Beko
pê dihese ku li Cizîrê kesek navê Beko hilnade û gava ji yekî re bêjin di
maneyeke xerab, bêyom de dibêjin û bi vê şaş û metel dibe. Ev cihêtiya pêşî ye
ji bo wî, li Cizîrê. Beko bi sofî Temir re dikeve nîqaşekê li ser navê xwe. Ev
nîqaşa wan belesebeb dirêj dibe. Di vê nîqaşê de sofî qala zimanê Beko dike,
‘zarê Serhedî’ bi kartîne û ev navtêdana(gönderme) ku Xanî ji Serhedê ye û wî
bi vî zarî Beko daye kelimandin. Ji devê sofî Temir li çîroka Mem û Zînê
guhdarî dike, wekî ku gelek ji wan tiştan nayên bîra wî. Paşê digel hev diçin
ser gora Mem û Zînê. Li wir dibînin ku gora Beko vebûye. Êdî sofî Temir bawer
dike ku yê li hember wî Beko ye û ji gotin û kirinên xwe û li ser navê
Cizîriyan şerm dike. Xwe gunehkar dibîne, Beko li ber çavê wî mezin dibe û
dikeve tirsa tofana duyemîn. Beko ji wir vedigere berê xwe dide nava Cizîre,
dide Birca Belek. Di kuçeyan de nebûna sefar û dikandarê din bala wî dikişîne.
Cizîra berê tîne bîra xwe, xweşiya wê, qîz û xortên wê, xeml û girêdana wan. Qesta
nava çayxaneya li dewsa kulxana haşîşkêş û ebebozên demên berê dike. Li hundirê
çayxanê li axaftina endamên grubekê guhdarî dike. Vebêjer di vê axaftinê de dev
diavêje tevgerekê û serokê wê, ku endamê tevgerê çawa nezan û bêhiş in û ji
serokê wan pê ve tu nirxên wan nînin û namûs û şerefa wan heke ew bide wan
heye. Hebûn û tunabûna xwe bi serokê xwe ve girê didin û bixwe ne tiştek in. Li
vir nivîskêr hinekî mudaxeleyî vebêjer kiriye û wekî heyfhilanînekê ji tevgerê,
henekpêkirin û kêmxistin di radeyeke bilind de ye. Gava behsa Dalyan dike ku ew
kurê kuştiyekî bi destê tevgerê ye, wî dişibîne şêran(yek ji sê şêrên Cizîrê) û wî li hember grubê dike mêrxasekî wisa ku
Cinoyê tirkan tîne bîra mirov, gava behsa endamekî ji tevgerê dike an ku
axêverê li pêşiya grubê, “…firnik li
xwe kirine rojin… bi porekî welê şîn î fîlikî ye ku, ya star… meriv dibêje
qeyê hîna nû mûyê gîskekî hevrîng kirine û hanîne bi jora serê vî ve
zeliqandine, xiyarê xwar, zirzop, ”[8]
wer salox dide.Di nav vê grubê de
pîrejinek jî heye ku nivîskar wê bi devokî, devoka Torê dide şitexilandin: “Kuro, de bes zimanê xwe dirêj ka! Xwedê go
hûn halo kin, em ê çavên we rijênin…heta go xayinên halo li cihê xwe nerûnin
em dev jê naberdin û hew! Ma nameyzînî go çid bêja, heval!”[9]
H.Metê tu lehengên din bi zimanê devokî nedane şitexilandin, bes ev pîrejin,
nayê famkirin sebeba vê çi ye, lê wekî ku hinekî henekpêkirin di vir de jî
heye. Herweha qalkirina kesên Serhedî li Cizîrê jî çima jê re şikebar tê, nayê
famkirin, qey ew hemû ne welatek e û ne gelek e? Ev espiriya ‘heval’ berê jî bi
kar anîbû, di çîroka xwe Panoramayê de, êdî tamsar kiriye. Xwedubarekirin
kêmayiyeke di wêjeyê de.
H.Metê
bi çavdêriya Beko li Cizîrê tofana duyemîn radike; ev tofan tevgera vê heyama
dawî ye ku hê jî li ser kar e. Sebebê xerabiyan tevan; bêşerefî, bênamûsî,
derewînî, gelacî, ewanî, bêbextî, bêolî, zilm, nehaqî, dûrbûna ji esl û fesl û
gelek neyîniyên nijinandî, di rûyê wê tevgerê de ne. Ev tevger li gor wî tiştek
wisa mê ye ku hema xerabiyan dizê, wek tovê parparê, wek kîvroşkîtiyê.
Berî
ku Beko biçe wê çayxanê û li Dalyanê bi malbatkî maxdûrê vê tevgerê guhdarî
bike di derheq rewşa civakê ya îroyîn de tiştekî nizane, tenê ji derve ve
tiştine ku xwiya dikin bi yên berê re dide ber hev. Lê ku li axaftina
‘eshabi’yên li çayxanê guhdarî dike û ji Dalyan jî çend pirsan dike êdî dibe pisporê
wê civakê û di derheq civaka îro û ya berê de digihîje baweriyan û darizandinan
jî dike. Li vir wisa dixuye ku nivîskar serî ji Beko standiye û rast û rast
xwestiye peyamên xwe eşkeretir bike. Nivîskar, Beko bi ‘ya arif’ re dixe nav
monologekî û dibêje: “Ku ji te re bibêjin
xelkê Cizîra Botan gotina xwe kirine yek û gewendeyek ji xwe re kirine mîr, pê
bawer bike û nekeve gumanekê.”[10]“Lê ew kesên ku îro bi dozên miqedes radibin,
bawer bike tiliya xwe jî li ser nadin, te got erê!”[11]
“Û Xwedê dizane piştî wan deman tacik hatine û li wan kevirê devê buhura
Qesrikê nesekinîne, ecem hatine û bi îzet-î nefsa bircan lîstine, ereb hatine û
xirab kirine, moxol hatine û li wir mexel ketine…”[12] Êdî hevsarê vebêj di destê nivîskêr
de ye û gunehkar zêde dibin, xelkê Cizîra Botan jî dikeve sifeta gelacan û ji
‘gewendeyekî’ re li çepikan dixe. Herweha Bekoyê ev sêsed salî raketiyayî di wê
roja ku hişyar dibe de dibe dîrokzan jî. Behsa ‘dem-î zirzopan’ dike ji me re. Cizîr
çawa xera bûye, kî hatiye û xopanek pê de aniye, Birca Belek di çi halî de ye
jî dibêje. Lê nabêje ku aleke durengî li her deverê ve daleqandî ye, nabêje ku Birca
Belek bûye hêlîna cenawirên yekrengî û bexçeyê wê şûna lûstina firokeyên wan e,
behsa qereçiyên li wî aliyê avê dike.
Axaftina
Beko bi Dalyan re nihêrtinên nivîskar ên di derheqê tevgerê de sergihayî dike.
Nifrîna nivîskar dibe ya vebêjer û çi tê ber devê wî dibêje, dilê xwe rihet
dike. Ji sînorên rexneyê, sergitîbûnê wêde diçe û tîrên xwe berdide navenda
tevgerê û hew. Sedema xerabiyên li Cizîrê, gelaciyê, bêyomiyê dixe stûyê tevgerê,
wê mahkûm dike. Rewşa siyasî û kêşaya civakî naxe navenda çîrokê, bi terafgirî
li bûyerên demê dinihêre. Vê jî piştguh dike ku welat di bin simê dagîrkeran de
ye, ala ji rengê wê axê dûr li her derê dilewlibe,… Axir, Tofan ji çêkirina
atmosfera siyasî, civakî ya trajîk a wê demê pir dûr e. Piştî ew qas
gunehkariya ku xist stuyê tevgerê de êdî dibêje: “… li wir keç û bûkên Cizîra Botan êdî kincan naşon, ya arif, kesek
nizane bê çima lê li wîr îro xwîn dirije û ava wê sor diherike.”[13]
Di
çîroka Memo Ji Mirinê Şiyar Dibe de Memoyê destana Memê Alan di tirba xwe de bi
xewneke giran şiyar dibe, çavê xwe digerîne Zîn ne li kêlekê ye, bi tirs û
heyirîn radibe û dikeve lêgerîna wê. Wekî xewnereşkekê bibîne lê hatiye, ser
tirba wî û ya Zînê tije giya û stirî bûye, di tozê de maye, ya Beko bi tîpên
zêrîn e. Neyînî dikevin ser hev. Bi nav Cizîrê de diçe, tişta ku pêşî bala wî
dikişîne çemê Dîjlê ye. Çemê Dîjle ziwa bûye, Cizîra ku wî dizanî ya ku aniha
dibîne ji hev pir dûr in, şaş û metel dimîne. Wekî ku av çavkaniya jiyanê ye û
nivîskar hê di serê çîrokê de bi me dide hisandin ku li vê axê jiyan nemaye, di
xeterê de. Yê ku av vexwarin e jiyan ji wan re, ji gelê Cizîrê re nehiştine. Li
seranserî bajêr tirs hikimdar e. Mirov bi pistepist dipeyivin. Memo ji
Ewaniyekî pirsa Cizîra Botan dike, ji zimanê wî nayê famkirin. Naxwe ev
desthilardayiya Ewaniya ne kesên ji vir in. Desthilatdariya Mîrê Cizîra Botan,
Mîr Zeyneddîn nemaye. Bersiva Ewaniyan wekî xencerekê di dilê wî re diçe. Ev
motîfên ku çavkaniya wan folklora kurdî ye ji serdema mîrektiyên kurdan mane;
di vê serdemê de dethilatdarî û teba tev kurd in, desthilatdariya kurdî jî
heye. Ev arketîp an jî motîfên ku çîrok di ser wan re hatiye vegotin li heman
axê ne, lê desthilatdariya hikmî û zimanî(çandî) nemaye, yanî ew war e ne ew
bihar e. Lê belê di Tofanê de helwesta nivîskêr ku desthilatdariyeke kurd a
gunehkar biafirîne tê hîskirin.
Memo
gera xwe ya li nava bajêr didomîne, her Zîn di bîra wî de ye, rojên berê tên
bîra wî, hevalên wî. Her bîranîneke wî bi neyîniyeke nû rû bi rû dimîne. Bi
hesinê çeka Ewaniyan re rû bi rû dimîne, bi ala wan re, wêneyê Beko li her derê
ye. Beko temsîlkarê desthilatdariya îro ye, an ku dewlet bixwe ye. Di çîrokê de
navtêdanên(gönderme) wekî ‘ala li her deverê daleqandî-çikandî, wêneyê Beko yê
bi her deverê ve, pêlavên leşkerî, trempêla di rengê xweliyê de’
desthilatdariyê dinimînin. Ew Bekoyê ku nehişt bigihîje Zînê li jiyana pêşî,
aniha jî di gorê de jî Zîn jê dûr xistiye. Ewaniyan gelê Cizîrê xistine
tengayîyek wisa ku kesê nebe hevalê wan nikare li wir debarê bike. Ev siyaseta
“Ya sev ya terk et!” tîne bîrê. Evîna pîroz ya Memo Zîn, hevalên wî Tacdîn, Arif
û Çeko jî bûne peyayê Ewaniyan û di emrê wan de ji bo wan dixebitin. Di oxira
wan de hevalê xwe Memo jî digirin û Memo li ber çavê wan tê kuştin. Tenê
kaloyek heye ku alîkariya Memo dike, jixwe Ewanî berî Memo wî digirin û kes
nizane çi tînin serê wî. Gava Memo meraqa Kaloyê xêrxwazê wî dike, ji cîranekî
hîn dibe ku Ewaniyan ew birine, belangazo
çû û çû, dibêje cîran. Vebêj li vir qala tirs û xofa wê demê û derûniya
bindestiya salên dirêj dike. Jibîrokiya civakê, hafiza kolektîf ku ne xurt e bi
bîr dixe, kî diçe ji kîsî xwe diçe. “Û ji
bîr dikin ku rojekê di nav wan de ev nav
hebû. Hinek jî henekê xwe bi wî dikin, ewê ku dijî Ewaniyan kar bike çimkî
dijayetî bi Ewanekî re, mirin e yan jî windabûn e û ew kî lawê bavê xwe ye lê
bipirse.”[14]
Behsa guherîna dewranê dike dîsa û vê bi jiyana xwe ya berê re dide ber hev.
Dema ji ber evîna wî ew avêtibûn zîndanê, “…Tacdîn,
Arif û Çeko xelk tev de ketibûn hawarê. Kanîn ew xelk?”[15]
Di
jiyana borî de tenê gunehkarek û bêtifaqiyê/bêbextiyê dixe nava mirovên Cizîrê.
Di vê jiayana duyemîn de kesên ku zindî bûne hemû bûne motîfên xerab, Zîn jî di
nav de. Memo paşê bi van dihese, heta rastî bêbextiya hevalên xwe û Zînê tê. Vê
berevajîbûna motîfan nivîskar, wekî me li jorê qal kir, bi zordariya
desthilatdariya Ewaniyan ve girê dide. Di nav van motîfan de yekî ku ne ji
destanê heye; Elîkê Betê. Elîkê Betê jî kesayetiyek e ji dîroka nêz a kurdan.
Bi mêraniya xwe navdar e. H.Yûsiv ev mêraniya wî hinekî pêkenokî bi lêv kiriye,
ew kiriye dizê kevokan û karekterê wî jî guherandiye. Ji bilî vê û yek di
hevokên dîtir(Arif Jî heska xwe di nav
nîska peyvan de kir, …beq ji ezmanê lal diweşandin[16])
û axaftina di navbera Memo û hevalan de li meyxanê(meyxane li Kurdistanê ne
berbelav in, lê…), Helîm Yûsiv li Cizîrê mîzanseneke gelek reşbîn afirandiye
ji serê çîrokê heta dawiya wê.
Heçî
Helîm Yûsiv û Hesenê Metê ne, gava mijarên siyasî, civakî di çîrokên xwe de
kirine behs, ew rast û rast nenivîsandine, bi qalib û rêgezên wêjeyê teşeyek
dane wan ku xwendina berhemên wan serinckêş û herîkbar bûye.
Çîroka Kurmancî wekî gelek cureyên wêjeyê piştî salên 90î pêş ket û hejmara berheman zêde bû(Her çiqas li diyasporayê hinekî zûtir dest pê kiribe jî). Gava mirov roman û çîrokên ku hatine nivîsandin bide ber hev serdestiya romanê xwe dide der, lê bi awireke giştî û ji dûr ve ku mirov lê binihêre dikare bêje ku çîrok serketîtir in. Rewşa çîrok û romanê mirov dikare bişibîne cambazekî li ser benekî zirav; kurteçîrok ji ber ku mesafeya wê kin e, di du qevzan de digihîje hedefê, bişewişe jî nakeve zû zû. Lê roman, rêwingiya wê bi kesp û kosp e. Ji ber vê çandê di van herdu berhemên ku me hinekî dane ber hev rewşeke weha jî heye ku derfetên vegotinê li hember ya din dibin keys lê li aliyê din jî dirêjvegotin bêhneke kûr û hevsengiyeke domdar jî dixwaze.
*Di kovara Çirûskê de weşîyaye.
Çavkanî
Arak, Hüseyin. Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi,
Hacettepe, Ankara, 2012.
Aytaç, Gürsel. Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi, Say,
İstabul, 2009.
Bülbül, Melik. Seçme Kısa Öyküler ve Karşılaştırmalı
Öykü Çözümlemeleri, Çizgi, Konya, 2008.
Pora min
nermik e. Ya Hawa weke keja pez e. Diya min du caran bi duzanê qusand da ku
dirêj bibe, lê nebû, kinik ma. Bêvila wê jî wisa kirh ku! Pahn pahn e. Eynî
weke ya meymûna di pirtûka me ya mektebê de ye. Qet kêfa min jê re naye. Pîs,
dizek.
Diya min îro sohrek lê da. Çawa lê nexe! Mafûra me ya xweşik qetandiye, ya odeya mêvanan. Dîn e, çi ye? Diya min got: “Te çima qetand?” Wê got:”Çivîkek di nava mafûrê de ye. Çivîkekî spî. Min dixwest derxim.” Te jî çivîk dît ha. Heme elimiye bêje: “Tobe yadê tobe,” û hew.
Qene bi kêrî
îşekî bihata. Xwedê nehiştê nedîtiye ku! Ew li aliyekî, heme vê derê wê derê
tev dide seraqet. Palês. Bi ser de jî tiral. Destek firax di heşt saetan de
dişoye. Dûv re jî, têrxwarin jê re nîn e. Xêra Xwedê ye!
Wê rojê jî çi
bû. Diya min çûbû mêvandariyê. Em bi tenê man li malê. Recebê kurê melayê
cîranê me di ber mala me re derbas bû. Fitilî dîsa derbas bû. Paşê li keviya rê
ya hember rûnişt, qîr kire stranekî. Çawa diqîre pîsê pîs. Ew jî li ser dîwanê
rûdinişt ji nişka ve çawa hilpekî ji ba min. Ez veciniqîm. Paşê min meraq kir
bê çi bû ji vê. Ez çûm, di pey re min nihêrî. Çûye mitbaxê, şibake vekiriye û
destê xwe li ba dike jê re, bêedeb. Bila bisekine, ez ê ji diya xwe re bêjim.
Ew ê ji xwe re bibîne. Ew jî ji xwe re nasekine, kirasê min î deqlêketî ji cihê
veşartî derdixe û şanî diya min dixe. Çi bikim, deqa tûreşkê bû, jê neçû. Ez pê
re kerixîm. Xwedê bike belayek were serê wê em jê xilas bibin. Ya Rebî wê
bikuje!
Çawa cihê xwe
girt nifira min. Ox xweş! Paqa wê layî hebanekî werimî. Bi şev hilperikiye
dêliye tirh jê bike, ketiye ser lempa dohn. Nofek pîjê cama ketine piyê wê.
Teredîn.
Bavê min jî
dilê wî bi rehm e. Lê xist bire Stenbolê eva bêmirês. Em bi tenê man. Diya min
bi dizîka girî.
Ev mehek e
birîndar e. Xwezî hew bihata ev Hawa. Lê çi heyf hat. Rihet bûye.
Diya min duh
got ku: “Gelo deh serî pîvaz deynim ber vê, wê karibe bixwe?” “Em deynin ber
yadê, em binêrin ka wê karibe bixwe,” min got. Me danîn ber. Bi Xwedê hemû
xwarin! Em şaş û metel man. Şire şira hêstira bû ji çavên wê dihatin, dîsa jî
dixwar. Dûv re diya min got: “Keçê tu yê çixarê jî bikişînî?” “Ez ê bikişînim,”
got. “Ha ji te re bikişîne heydê.” Tu nebê diya min xwê xistibû nav çixarê.
Gava çike çik jê hat ji tirsa çixare bi aliyekî avêt û wisa reviya ku. Em ji
kena zikopişto bûn.
Xwedêgiravî
Heciyê Şîrfiroş bi devê kêrê bi Receb re peyiviye li ser vê, ev kêm bû îca. Wê
rojê li ba diya mşn jî vê nabêje! Wisa hêrs bû diya min. Got: “ Ev çi gotin e
keçê. Binêre li min, careke din nebihîzim ha. An naxwe ez ê te bikujim.” Diya
min wisa gotiye, lê dîsa jî ji min re dibêje: “ Welehî kêr jê re derxist.”
Diya min, heke em bi cihekî de herin derî li ber kilît dike. An naxwe wê lêxe here. Rojekê hew mabû bifetise. Diya min deriyê serşokê li ser girtibû. Di xaçirganê de komir hebûye. Bêaqil, bîr nabe şibakê veke. Çi hate serê me. Me mastê sîrkirî dayê. Dilê min lev dikeve. Bi xwe de rîbû.
Xaltîka Fatê
dibêje ku: “Rihê vê keçikê yê kitika ye, nacehime.” Rast dibêje. Layî beraza
dixwe. Heme tu çi biyê. Ji ber min dido şekirkê mêvana bêyî xebera diya xwe
birin, deh dar li kefa destê min ketin. Bê çawa dîtiye, fesada fesad.
Diya min jî
ecêb e. Serê xwe datîne ser kaba min, wisa radize. Carina jî wisa ji min re tê
ku bêhtir didewisîne. Kaba min pir ditevize, lê jê ditirsim. Li rûyê min wisa
ecêb ecêb dinêre ku!
Paşê rojekê li
ber derî min li wan hisandibû. Bavê min ji diya min re digot: “Devê xwe veke,
ez ê tif bikimê.” Diya min jî digot: “Hek! Malava, çawa çêdibe ev.” Paşê bavê
min bi pîkênî keniya got: “Min tu ceribandî.” “Ka tu devê xwe veke, bê ka ez ê
tif bikimê?” Sitirhê serê min hatin.
Çawa wisa
axivîn? Çand cara min kir ku ji diya xwe bipirsim, paşê min dev jê berda. Loma
wê fam bikira ku li ber derî li wan dihisênim. Jixwe kezebê min ji diya min
diqete. Gava li me dixe, divê deng ji me neçe. Tu jin be biqîre. Ez naqîrim, lê
digirîm. Ewa dîn qet nagirî. Bi tenê heta Xwedê dayiyê diqîre. Bavê min çend
cara got: “Ev keçik nabe mirov, em bişînin gundê wê bila biçe.” Biçûya da em jî
ji xwe re jê xilas bûbana. Diya min got: “Dilê min pê dişewite, kesekî wê nîn
e. Hem jî xurt e. Bi kêrî min tê. Çawa be yek ji me re divê.” Em ewqas qenciyê
pê dikin, xweşik di ciyê xwe de rûniştibûna qene. Heme pê girtiye dibêje, zikê
min têşe. Behneke genî wisa ji devê wê tê ku! Paşê serê kêlîkekê kurmikan
dibîne û min ditirsîne. Ji ber vê dilê min naçe xwarinê. Min newêrî ji diya xwe
re bêjim. Ez bêjim, ew ê jî ji diya min re bêje ku surahiyê me min şikandiye.
Lê belê Mestan gava pengizî şikand. Ne wî şikand, lê min ji diya xwe re wisa got.
Ez çi bikim, paşê wê li min bixista.
Hawa ev sê roj
in nexweş e. Bêhna kelaşa ji nava malê tê. Me çi jî kir bê feyde bû. Di jêr û
jor re diçe. Hinekan got navêşî bûye, hinekan got ta girtiye. Dextor jî navê wê
min ji bîr kir, tiştek got. Xwedê biparêze, em hemû dibe bimirin. Paşê go, na
ne ew e. Xwedê kir ez diçim mektebê. Ji ber bêhnê debar nabe naxwe.
Axir ew xistin
odeya li kêleka komirdankê. Bavê min xanî boyax kir. Diya min jî puxûr pê xist.
Dîwarên odeya min kesk in. Carinan dadikevim xwar li odeya wê dinêrim. Hema
kêferatê dike. Keçika qerase maye kulmek. Çi bû ji vê? Lê ew namire ku. Dîsa wê
rihet be. Dibên wê paqa wê jê kin li Stenbolê. Xwezî jê bikirana. Qene wê ji
xwe re li cihekî rûnişta. Her car ji ber vê çilekiya wê ev bela tên serê wê. Vêha
poşman e, lê çi feyde. Diya min jê neqeraye paşê wê eşkere kiriye. Binê
tenekeya rûn a ku me avêtî sergo alîstiye, xwariye loma weha lê hatiye. Cîran
dibên ji wê teneka zingarî bi jahrî ketiye. Diya min dibêje: “Gele em bibin li
ser bixwînin.”
Diya min îro
digirî. Rebena diya min, pir li min dixe lê ez pir jê hez dikim. Çend eydan
cilên xwe qetandin ji min re dirûtin. “Çima tu digirî”, min got. “Wisa dixwiye
Hawa wê bimire keça min”, got. “Li ser wê digirîm.” Bi carekî re dilê min jî
keliya. Giriyê min jî hat. “Hawa wê bimire ha! Bila nemire yadê!” Belî nabe
keça min. Xwedê zane. Hedê here negirî.” Diya min wisa got, lê ez girîm. Paşê
daketim jêr, min li şibakeya odeya wê nihêrt. Bi vî alî wî alî de kêferat
dikir. “Ya Rebî çi dibe bila nemire”, min got. Ya Rebî rihê wê nestîne! Wê dîsa
kêferat dikir seraqet. Ji nişka ve êşekê avêt nava min. Min kir biqîrim, dengê
min derneket. Derdor jî bû tarî. Ez di şûna xwe de wisa mam û mam. Qene kûçikê
me hate ba min. Dûvê xwe dihejand. Min serê kûçikê me mist da. Paşê pê re heta
bi serê derencê em hatin. Êşa nava min hedinî.
Kêlîkekî pişt
re diya min, bavê min û dextor hatin. Min jî di ber derî re nihêrt. Dextor
derziyek li milê Hawa xist. Hawa neqîriya. Her sê jî wisa sekinî man. Bavê min
bi pirzika çena xwe dilîst.
Paşê diya min
li bavê min nihêrt. Bavê min devê xwe kire ber guhê dextor, tiştek jê re got.
Dextor serê xwe hejand. Paşê çavên Hawayê vebûn. Diya min çû ba Hawayê. Çokê
xwe berdan ser nivînên wê. “Hawa, keça min tu baş î?” got. “Binêre tu baş bûyî
êdî. Dilê te diçe tiştekî? Ez çi ji te re bipêjim?” Hawayê pêşî tiştek negot.
Paşê çavên wê beq bûn. “Baqlewa,” got. Paşê jî mir.
Werger, di
navbera hiş, çand, feraset, zanîn, serpêhatî û tecrûbeyan de, di navbera
xwendekar û nivîskaran de pir e. Mirov dikare wergêr bişibîne
‘peyam’berekî(pêxember) di navbera nivîskar
û xwendevanan de.
Rola wergerê di
heyamên berê de, bi wergerandina Incîlê li çend zimanên serdest û bi çend berhemên felsefî û zanistî di erefata
Serdema Zanistiyê(Aydınlanma Çağı) de derket holê. Bi wergera wan berheman
gelek mirov serwext bûn, di dawiyê de bû sebebek ku Serdema Taritiyê(Karanlık
Çağ) biqede. Îro jî li Ewrûpayê têkilî û ragihandina navbera mirovan pir pêş
ketiye. Baş tê xwiyakirin ku rola wergerê a ji serdsalên 14. û 15’an heta îro
di nabvera van mirovan, welatan de tê selimandin.
Îro di cîhana
wergerê de digel wergerên din wergerên berhemên wêjeyî jî pir tên kirin. Ji bo
berhemên ku li Kurdî tên wergerandin
bêhtir wergerên berhemên wêjeyî ne. Ev rewş jî pêşketina wêje û zinanê Kurdî
geş dike. Vê dawiyê digel berhemên resen,
berhemên wêjeyî ên wergerandî jî zêde dibin û ji bo pêşeroja wêjeya
Kurdî hêviyeke xurt bi mirov re çêdike. Weşanxaneyên ku vê dawiyê giringiyê
didin berhemên wergerên wêjeyî û wan diweşînin zêde dibin.
Di her cureyê
nivîsaran de uslub, awayê vegotinê cihê ye, an jî yê her nivîskarî cihê ye (bi
taybetî metnên wêjeyî), di wergera wan de jî heta derfet rê didin mirov divê vî
uslubî û awayê vegotinê biparêze. Ev zahmetiyeke wergerê a sereke ye. Yanî heke
werger ji bo hemû çeşnên nivîsê, ji bo her nivîskarê ku wergerîne heman awayê
vegotinê bi kar bîne û xweseriyên metnê resen esas negire dê qelsiyeke qerase
di wergerê de çêbibe. Herweha dê di metnên wêjeyî de monotoniyeke mezin pêk
werê. Loma divê haya werger ji şêwazê nivîskêr hebe; heke ziman qerfî,
saloxdanî, danasînî, sergirtî be, yê wergerê jî dive wisa be. Herweha zimanê
karekteran-tîpan jî divê bi rasteqîniya wan re li hev bikin.
Li ba kesên ku
wergerê dikin pir tê nîqaşkirin ku wergerek divê weke berhema resen werê
wergerandin, an awayê vegotina zimanê ku lê tê wergerandin wek pergal werê
standin. Ez bawer im wekî gelek mijarên din di wergerê de jî sûdgirtina ji
pergalekî tenê dê ji hinek aliyan ve bibe sedema kêmaniyan. Di wergerên ku îro
tên kirin de tê xwiyakirin ku ev herdu rêgezên li jor bi hev re tên bikaranîn û
ev baştir e.
Di wergerê de rastfêmkirina tekstê resen pêngaveke girîng e.
Di wergerê de
du şaşî dibin kêmayiyên sereke; fêmnekirin an jî şaşfêmkirina tekstê resen û
nezanîn-kêmzanîna zimanê ku werger lê tê kirin.
Gava maneya tekstê resen di yê lê hatî wergerandin de di heman xurtiyê de be, ew werger serketî ye.
Çeşnê
berhema/tekstê ku bê/tê wergerandin jî di wergerê de girîng e. Hemû çeşn divê
ne wek hev bên wergerandin. Zimanê rojnamegeriyê, yê zanistî, yê ragihandina
rojane, yê dîplomatîk, yê perwerdahiyê, yê wêjeyî… divê ne wek hev bin.
Kes û derdora
ku werger ji bo wan tê kirin jî girîng e; werger ji bo piçûkan, zarokan,
mezinan, kiroxan, şagirtan… divê ne wek hev be.
Wergêr divê
serdestî herdu zimanan be; bêhtir serdestî yê xwe.
Wergêr, digel
zimanê berhema resen divê dîrok, kelepor û qodên civaka wî zimanî jî zanibe. Di wergerên wêjeyî(berhemên
asê-wêjeyî-felsefî) de jî wergêr divê di derheq nivîskarê berhemê de jî xwedî
hinek agahdariyan be.
Werger, layî
siya wergêr dişibiyê.
Werger mafûreke
vajîraxistî ye; hemû nexşên wê xwiya dikin lê xweşikiya wê xwiya nake.
Tekstek gava
careke din li zimanê xwe yî resen were wergerandin, divê bi qasî xizmekî
bişibin hev.
Wergereke baş,
divê bêhna wergerê jê nefûre. Loma divê mirov kirasê zimanê xwe li tekstê
wergerandî bike; herweha bivê nevê hinek guherîn di tekstê resen de çêdibin. Peyvên
biyanî wergerekê kêm nakin, hevoksaziyeke xerab, mantiqê zimanekî din an jî
yekî şaş wergerekê têk dibin.
Werger/Translation 